Nga Albert Vataj
Gjithka zë fill te kjo foto.
Kjo fotografi është një nga imazhet më magjike dhe më të paharrueshme të botës letrare të shekullit XX, një takim që nuk është thjesht bisedë mes dy shkrimtarëve, por një përqendrim i dy horizonteve krijuese që përkufizuan letërsinë hispanike dhe universale.
Ka shkrimtarë që i mbijetojnë kohës, por ka edhe të tillë që e tejkalojnë atë, duke kaluar përtej hapësirave të shqisave dhe duke u bërë vetë dritë. Jorge Luis Borges i përket këtij lloji të dytë, më të rrallë. Ai është shkrimtari që ndërtoi universet më të ndërlikuara të shekullit XX pikërisht atëherë kur bota fizike nisi t’i mbyllej. Verbëria, që për shumë do të ishte varfërim i jetës, për Borgesin u kthye në një pasuri të re, një mënyrë tjetër e të parit, më e thellë, më e lirë, më e brendshme.
Borges shpesh e përshkruante verbërinë e tij si “një formë të ngjyrës së verdhë”. Nuk ishte as tragjedi, as ndëshkim; ishte një gjendje, një shkallë tjetër e përvojës. Ai ishte i bindur se ka më shumë mënyra për të parë sesa përmes syve, dhe se drita, paradoksalisht, shpesh ndriçon më tepër kur nuk të vret shikimin.
Në një vizitë në Sevilje, në vitin 1984, i ulur në një ballkon nën hijen e Giraldës, Borges foli me shkrimtarin spanjoll Gonzalo Torrente Ballester. Në fotografi, Borges rri i qetë, me bastunin e tij, duke e dëgjuar bashkëbiseduesin si të ishte duke parë çdo gjë që ai përshkruante. Aty shfaqet një e vërtetë thelbësore, se verbëria e Borgesit nuk ishte mungesë, ishte fshehtësi.
Të hedhësh sytë në veprën e Borgesit, “El Aleph”, “Ficciones”, “Biblioteca de Babel”, kupton se ai krijonte botë të rrafshta dhe të pafundme, sisteme metafizike, labirinte dhe pasqyra të shumëfishta. E gjithë kjo letërsi, e cila duket e projektuar për t’u parë me sy, lindi nga një njeri që po i humbiste ato.
Studiuesit shpesh thonë se pikërisht verbëria solli në Borgesin përqendrimin e jashtëzakonshëm te imazhi i brendshëm. Ai e mësoi veten të shihte me mendje, të dëgjonte me kujtesë, të rilexonte librat e botës duke u mbështetur tek kujtimet e leximeve të rinisë.
Njëherë tha:
“Nuk jam i pasur, por kam kaluar tërë jetën duke e lexuar veten.”
Verbëria e detyroi Borgesin të mos kishte më botë të jashtme, ndaj ai ia rikompensoi vetes me një botë të brendshme që askush nuk mund t’ia mbyllte.
Për Borgesin, të shohësh nuk ishte funksion biologjik, ishte një akt shpirtëror. Aty ku të tjerët shohin vetëm sipërfaqe, ai shihte strukturën e universit, kuptimin e padukshëm të gjërave.
Nuk ishte rastësi që ai e adhuronte metaforën e labirintit, një hapësirë ku njeriu ecën i humbur, por në çdo hap zbulon vetveten.
Nuk ishte rastësi që ai ishte i fiksuar me pasqyrat, simbole të pendimit, shumëfishimit, iluzionit.
Nuk ishte rastësi që ai shkroi për bibliotekën universale, një sistem pafund librash që as syri, as mendja e njeriut nuk mund ta përmbajë.
Në vend që të tërhiqej nga jeta, Borges u bë më i thellë, më i kthjellët, më universal.
Verbëria i hoqi atij dritën e jashtme, por i hapi një dritë të re brenda.
Ai e pranoi këtë gjendje pa viktimizim:
“Nuk ka dhuratë që nuk të çon drejt ferrit, as mallkim që nuk të çon drejt shpëtimit.”
Ka në këtë qëndrim një dinjitet stoik dhe një mençuri të papërshkrueshme, njeriu është më shumë se rrethanat e tij biologjike.
Në atë imazh të vitit 1984, Borges nuk ka sy që të shohë Giraldën, arkitekturën, dritën, formën e qytetit. Por ai ka aftësinë që të bëjë të dukshmen të tepërt. Ajo që ai sheh është e brendshme, kujtimet, librat, mitet, zërat e poetëve të lashtë.
Në fytyrën e tij nuk ka mungesë; ka praninë e një jete të lexuar në errësirë, por të shkruar në dritë.
Është fytyra e një njeriu që e ka tejkaluar botën që nuk e sheh më.
Borges nuk ishte shkrimtar i verbër, ai ishte shkrimtari që na mësoi se verbëria është një mënyrë tjetër e të parë, ndoshta më e pastër, më e qetë, më e thellë.
Nëse shkrimtari i shoh botët me sy, Borges i shihte me arsyen e tij të jashtëzakonshme, me imagjinatën e tij të sferave të padukshme.
Ai mbetet kështu një testament i gjallë i idesë se drita e vërtetë nuk vjen nga syri, por nga brendësia që nuk errësohet kurrë.
