Nga Albert Vataj
Figura e At Gjergj Fishtës është aq përmasa të mëdha, sa historia nuk ka heshtur për të. Në fakt, çdo brez i kulturës shqiptare dhe europiane ka lënë gjurmë në vlerësimin e tij. Fishta është nga ata personalitete që nuk mjafton t’i lexosh, duhet ta dëshmosh. Fjala e të tjerëve për të është një mozaik që pasqyron fuqinë e ndikimit të tij, personalitetin poliedrik, madhështinë e mendimit dhe energjinë e pashtershme që ai i dha kulturës kombëtare.
Ernest Koliqi – “Fishta është epika e gjallë e kombit”
Koliqi, nxënës, admirues dhe studiues i Fishtës, e pa në të jo vetëm mësuesin e gjuhës dhe artit, por themeluesin e një tradite letrare që ringjalli ndjenjën e krenarisë. Ai shkroi:
“Lahuta e Malcís i dha Shqipërisë jo vetëm një monument letrar, por një ndërgjegje kombëtare të re.”
Për Koliqin, Fishta ishte ai që i ktheu shqipes prestigjin e gjuhëve klasike.
Eqrem Çabej – “Fishta është shkrimtari më i fuqishëm i gjuhës shqipe”
Gjuhëtari më i madh shqiptar e konsideronte Fishtën si mjeshtrin absolut të strukturës leksikore të shqipes. Ai theksonte se Fishta e kishte ngritur gjuhën “në një shkallë të rrallë të përpunimit artistik”. Në sytë e Çabejt, Fishta zotëronte një gjuhë që askush para tij nuk e kishte manipuluar aq mjeshtërisht.
At Justin Rrota – “Në Fishtën fliste një fuqi e shenjtë e mendimit”
Një tjetër françeskan i madh, At Justin Rrota, e quante Fishtën frymëzim hyjnor, të pajisur me një mendje të mprehtë dhe një shpirt që shkëlqente në çdo fjalë. Ai thoshte:
“Fishta shkruante me dritë, sepse shihte me dritë.”
Për Rrotën, ai ishte një urë midis traditës dhe modernitetit.
Karl Gurakuqi – “Gjuha te Fishta rreh si zemra e popullit”
Gurakuqi, gjuhëtar dhe studiues i kulturës, e quante Fishtën personifikim të ritmit të shqipes. Ai theksonte se struktura e vargut fishtjan ishte “një puls kombëtar”, një ritëm që përshkon shpirtin kolektiv.
Fan S. Noli – Admirim me përplasje, por me respekt të thellë
Noli, edhe pse në shumë drejtime i kundërt me Fishtën, e ka pranuar publikisht madhështinë e tij:
“Fishta është poet me shpirt të gjallë, i aftë të frymëzojë male e burime.”
Te Noli shihet qartas se kundërshtitë politike nuk mposhtin respektin për vlerën.
Eqrem Vlora – “Fishta kishte një inteligjencë të rrallë europiane”
Eqrem Vlora, aristokrat, diplomat dhe historian, e pa Fishtën si një ndër mendjet më të qarta të kohës. Ai vlerësonte aftësinë e tij për t’i kuptuar proceset politike me një hollësi që pak shqiptarë e zotëronin.
Karl Steiner, albanolog austriak – “Fishta është Homeri i Ballkanit”
Në mjedisin evropian, Fishta qe përkthyer, lexuar e analizuar. Steiner e vendoste atë në rangun e poetëve epikë universalë:
“Nëse Ballkani ka një Homer modern, ai është At Gjergj Fishta.”
Kjo vlerësim ndërkombëtar tregonte qartas se Fishta nuk ishte vetëm fenomen kombëtar.
Gjergj Fishta në sytë e popullit – “Ati i fjalës”
Më e rëndësishmja nga të gjitha është vlerësimi popullor. Malësorët e quanin:
“Ati i fjalës, ai që na dha zërin.”
Ndërsa intelektualët shkodranë thoshin: “Fishta asht ai që e bani shqipen zonjë.”
Ky respekt popullor është dëshmi e vërtetë e ndikimit, sepse Fishta nuk fliste vetëm për shqiptarët – ai fliste si shqiptarët.
Kritika moderne e ka korrnizuar në përkufizimin: “Fishta është paradigma e identitetit letrar shqiptar”
Studiues bashkëkohorë, si Frederik Reshpja, Sabri Hamiti, Arshi Pipa, Rudolf Marku, kanë nënvizuar se Fishta është pika e pakapërcyeshme e letërsisë shqiptare, themeli mbi të cilin ndërtohet moderniteti letrar. Hamiti shkruan: “S’ka shqiptar që e ka njohur gjuhën, traditën dhe shpirtin e këtij kombi më thellë se Fishta.”
Ndërsa Arshi Pipa thekson:
“Fishta është vija ndarëse ndërmjet letërsisë shqiptare të shekullit XIX dhe kulturës moderne. Me të nis epoka.”
Kjo që kanë thënë për At Gjergj Fishtën nuk është vetëm lavdërim, është njohje e një përmase që i tejkalon kufijtë e njeriut të zakonshëm. Në sytë e bashkëkohësve, të nxënësve, të kundërshtarëve politikë dhe të studiuesve ndërkombëtarë, Fishta u shfaq si poet, si mendimtar, si klerik, si gjuhëtar, si simbol. Të gjithë, pavarësisht se nga vinin, e panë tek ai një dritë të rrallë, një ndërgjegje të pranishme, një fuqi krijuese që ngrihej mbi kohën.
Fishta është nga ata emra që nuk përkufizohen, por dëshmohen.
