Nga Albert Vataj
Në historinë e letërsisë meksikane, ka një kapitull që nuk shkruhet vetëm me fjalë, por me plagë, me heshtje dhe me jehonën e dy zërave që nuk dinin të rronin bashkë.
Octavio Paz dhe Elena Garro, ai poeti që mori Nobelin më 1990, ajo shkrimtarja e magjishme e “Los recuerdos del porvenir” mbeten si dy pole të një universi ku dashuria, gjenialiteti dhe dhuna e shpirtit njerëzor u përzien në një rrëfim që ende ndriçon si një meteor në errësirën e kujtesës letrare.
U njohën në vitin 1937. Ajo ishte një vajzë 20-vjeçare, plot dritë e kureshtje, me një mënyrë të çuditshme për ta parë botën si një skenë ku realiteti dhe ëndrra flasin me të njëjtën gjuhë. Ai, tashmë poet në ngritje, e pa tek ajo frymëzimin që do ta bënte ta ndiente veten si poet edhe jashtë poezisë.
U martuan dhe udhëtuan drejt Spanjës së luftës civile, ku rreth tyre frynte ideali i angazhimit dhe poezia kishte nuancat e një trishtimi heroik. Dashuria e tyre nisi si një premtim, një bashkim i shpirtit dhe mendjes, një përqafim mes fjalës dhe rebelimit.
Por, si çdo mit që lind nga ekstaza, edhe ky mbartte farën e vetëshkatërrimit.
Jeta bashkë nuk ishte as ëndërr poetike, as paqe shtëpiake. Ishte një duel i pandërprerë midis dy botëve krijuese.
Garro, me natyrën e saj të lirë, ironike e shpërthyese, refuzonte të zhytej në hijen e bashkëshortit. Paz, nga ana e tij, mbetej poet i rendit, i sistemit të mendimit dhe fjalës. Ajo kërkonte ndjesi, ai kërkonte strukturë.
Në fund, dashuria u kthye në një fushë beteje ku çdo fjalë bëhej thikë, çdo heshtje, burg.
Elena do të thoshte më vonë:
“Jetova me një poet që e donte lirinë, por vetëm në vargje.”
Ndërsa ai, në mënyrën e tij të rafinuar, e përshkroi atë si “një shpirt që nuk mund të gjendej kurrë brenda kufijve të vetvetes”.
Pas ndarjes, Elena Garro u përjashtua nga qarqet letrare të Meksikës. Më shumë se një ndarje bashkëshortore, ishte një heshtje e imponuar.
Paz, me autoritetin moral dhe intelektual që mbante, mbeti figura e poetit kombëtar, ndërsa ajo u bë hije e harresës, e shpërfillur, e fyer, e dëbuar nga bota që dikur e duartrokiste.
Ky kontrast, me kalimin e viteve, do të kthehej në mitin e “gruas së heshtur nga Nobelist”, simbol i dhimbjes së krijueses që paguan çmimin e mosnënshtrimit.
Pas ndarjes, Garro u zhvendos në Francë, më vonë në Spanjë, jetoi në varfëri dhe në vetmi.
Kur shpërtheu masakra e studentëve në Tlatelolco më 1968, ajo i akuzoi publikisht intelektualët, përfshirë edhe Paz-in, për heshtje dhe hipokrizi. Ishte akti i saj i fundit i rebelimit. Pas tij, ajo u zhduk nga skena, e mallkuar nga establishmenti letrar.
Por letërsia e saj, me romanet “Los recuerdos del porvenir” dhe “La semana de colores”, mbeti si një ndërthurje e magjisë dhe kujtesës, ku koha përthyhet dhe femra bëhet qenie mitike, e përgjakur por e pavdekshme.
Në veprën e saj, ajo shpesh shkruante si për të vetën shpirt:
“E kaluara nuk ikën kurrë, ajo veçse ndryshon emër.”
Ironikisht, të dy vdiqën në të njëjtin vit, 1998.
Ai, i lavdëruar në mbarë botën si poeti i lirisë universale.
Ajo, në varfëri dhe harresë, por me një dritë që do të ringjallej pas vdekjes së saj.
Sot, studiuesit flasin për ta si dy hemisfera të një shpirti të ndarë. Paz, arkitekti i rendit poetik, ai që kërkoi harmoninë midis mendimit dhe botës.
Garro, shpirti i rebelimit të heshtur, ajo që kërkoi të çlirohej nga çdo rend, edhe nga ai i dashurisë.
Në fund, historia e tyre është më shumë se një histori dashurie. Është një alegori mbi pushtetin dhe lirinë, mbi mënyrën se si dashuria mund të bëhet burg, dhe si heshtja e një gruaje mund të jehonojë më shumë se fjalët e një poeti të madh.
“Ata ishin dy yje që u përplasën. Ai ndriçoi qiellin, ajo flakëroi errësirën.”
