Albert Vataj
Ajo ishte Elizabeth Barrett Browning.
Në moshën 40-vjeçare, e sëmurë, e izoluar dhe e sunduar nga i ati si një e burgosur, ajo shkroi poezinë më të famshme të dashurisë në gjuhën angleze. Pastaj u arratis me burrin që e frymëzoi.
Nëse mendoni se jeta e Elizabeth Barrett Browning ishte thjesht një përrallë romantike, atëherë ju kanë dhënë versionin e thjeshtuar.
Elizabeth Barrett lindi më 6 mars 1806, një vajzë e talentuar që në fillim. Në moshën 8-vjeçare përpinte Homerin në greqisht. Në 11 vjeç përfundoi poemën e saj epike. Në 14 vjeç, i ati i saj krenar botoi privatisht veprën e saj, diçka e padëgjuar në një botë ku shumica e vajzave nuk arsimoheshin fare.
Ajo ishte e shkëlqyer. E pandalshme.
Deri kur një rrëzim i papritur ndryshoi gjithçka.
Në moshën 15 vjeç, një dëmtim i mistershëm i shtyllës kurrizore, ndoshta një rrëzim nga kali, ndoshta një sëmundje, e la në dhimbje të pandërprerë. Trupi e tradhtoi. Shpirti nuk iu thye. Për dekada jetoi e mbyllur në një dhomë të errësuar, e varur nga laudanumi për të mbijetuar edhe një orë më shumë.
Dhe ajo shkruante.
Mes agonie, vetmie dhe mjegullës së morfinës, shkruante poezi që tronditën letërsinë viktoriane.
Në fund të të tridhjetave, Elizabeth ishte një sensacion ndërkombëtar, kritikët e adhuronin, lexuesit e shenjtëronin, dhe madje u konsiderua për titullin e Poet Laureate para se ai t’i jepej Tennyson-it.
Por fama nuk mund ta çlironte.
I ati, Edward Barrett Moulton-Barrett, kontrollonte çdo detaj të jetës së saj. Ai ua ndalonte të dymbëdhjetë fëmijëve të martoheshin. Kush guxonte ta sfidonte, flakej jashtë përgjithmonë, menjëherë.
Elizabeth, e shtrirë në shtrat, ekonomikisht e varur, dukej e dënuar të jetonte e të vdiste nën tiraninë e tij.
Pastaj një letër ndryshoi gjithçka.
Janar 1845:
“Unë i dua vargjet tuaja me gjithë zemër, e dashur zonjusha Barrett…”
Letra vinte nga Robert Browning, i guximshëm, i pasionuar, poet si ajo, gjashtë vjet më i ri. Ajo letër e vetme ndezi një nga korrespondencat më të mëdha në historinë e letërsisë: 574 letra të shkruara me dorë për 20 muaj.
Ata u dashuruan pa prekur kurrë duart.
Gjenialiteti njohu gjenialitetin.
Admirimi u bë afeksion.
Pastaj përkushtim.
Por nëse Elizabeth do të përpiqej ta martonte, ajo do të humbiste gjithçka që njihte, shtëpinë, sigurinë, familjen.
Megjithatë, ajo mblodhi guximin.
Më 12 shtator 1846, në moshën 40-vjeçare, Elizabeth doli fshehurazi nga shtëpia e të atit me vetëm shërbyesen pranë. U martua me Robert Browning në sekret. Një javë më vonë, çifti u arratis në Itali para se i ati të zbulonte sfidimin e saj.
Ai nuk i foli më kurrë.
Çdo letër që ajo dërgonte në shtëpi i kthehej pa u hapur.
Edhe pas vdekjes, nuk i la asgjë.
Zemra e Elizabeth u thye, por shpirti i saj u gjallërua.
Firenze e transformoi.
Dielli ngrohu trupin e saj të dëmtuar, shëndeti iu përmirësua, dhe në 1849, në moshën 43 vjeç, ajo solli në jetë djalin e saj, Robert “Pen” Browning, duke sfiduar mjekët që këmbëngulnin se shtatzënia do ta vriste.
Dhe ajo shkroi poezitë që do të jehonin për shekuj.
Në 1850 publikoi “Sonnets from the Portuguese”, 44 poezi intime të shkruara gjatë lidhjes së tyre. Titulli ishte një mashtrim, “përkthime” që në të vërtetë ishin ndjenjat e saj më të thella. Pseudonimin që Robert i vinte, “portugezja ime e vogël”, e përdori si maskë.
Brenda atij vëllimi gjendet Soneti 43:
“Si të dua? Po t’i numëroj mënyrat…”
Ato vargje u bënë shenja e dashurisë së përjetshme, recituar në dasma, shtypur në kartolina, memorizuar nga të dashuruarit kudo.
Por nëse e reduktojmë Elizabeth-in në një poete romantike, fshijmë zjarrin që e bëri të rrezikshme.
Ajo e përdori pendën si teh kundër padrejtësisë.
• “The Cry of the Children” (1843) zbuloi shfrytëzimin brutal të punës së fëmijëve në miniera dhe fabrika, aq tronditës sa që Parlamenti u detyrua të merrej me reformën.
• “The Runaway Slave at Pilgrim’s Point” (1848) dënoi skllavërinë me një zë më të drejtpërdrejtë dhe më të zhveshur sesa Britania ishte gati të dëgjonte, sidomos sepse pasuria e familjes së saj ishte ndërtuar mbi plantacione me skllevër.
• “Aurora Leigh” (1856), një epope radikale feministe për një grua që refuzon të heshtet nga shoqëria; trajtoi dhunën seksuale, varfërinë dhe pavarësinë e grave, dhe u bë një nga poezitë më të shitura të shekullit.
Ajo nuk po krijonte vetëm sonete, po sulmonte çdo sistem që përpiqej ta mbyllte në kafaz.
Martesa e Elizabeth-it dhe Robert-it mbeti një histori dashurie e farkëtuar në intelekt dhe barazi. Shtëpia e tyre në Firence u bë strehë për revolucionarë, artistë dhe ëndërrimtarë. Dhe gjatë gjithë kohës, ajo luftonte me dhimbjen që nuk e la kurrë.
Më 29 qershor 1861, në moshën 55 vjeç, Elizabeth Barrett Browning vdiq në Firence, e mbajtur fort në krahët e burrit që e adhuronte. Robert nuk u martua më kurrë. E kaloi pjesën tjetër të jetës duke vajtuar dhe duke mbrojtur trashëgiminë e saj.
Gjatë jetës së saj, Elizabeth ishte Browning-u i famshëm. Emily Dickinson mbante portretin e saj në mur. Kritikët e konsideronin një gjigante të letërsisë angleze.
Pas vdekjes, shijet letrare dhe paragjykimet seksiste ndaj shkrimtareve “emocionale” pothuajse e varrosën ndikimin e saj, derisa studiueset feministe i rikthyen vendin që i takonte mes poetëve më të mëdhenj të historisë.
Hiqeni mitin, dhe kjo mbetet:
Ajo jetoi në sfidë.
Zgjodhi dashurinë mbi bindjen.
Zgjodhi artin mbi heshtjen.
Ndryshoi botën duke qëndruar shtrirë në shtrat, e torturuar nga dhimbja.
U dashurua në 39 vjeç.
Iku fshehurazi në 40.
U bë nënë në 43.
Luftoi kundër skllavërisë dhe mizogjinisë në të pesëdhjetat.
Historia e vërtetë e Elizabeth Barrett Browning nuk është thjesht një sonet.
Është një rebelim.
“Si të dua?” e bëri të pavdekshme.
Refuzimi për t’u heshtur e bëri të paharrueshme.
