Albert Vataj
Ajo pa 146 gra të digjeshin të gjalla sepse pronarët e fabrikës kishin mbyllur daljet. Dymbëdhjetë vjet më vonë, ajo u bë gruaja më e fuqishme në Shtetet e Bashkuara.
Që fëmijë, Frances Perkins nuk e kuptonte pse njerëzit e mirë jetonin në varfëri. I ati thoshte se të varfrit ishin dembelë ose të dobët.
Frances, edhe atëherë, e dinte se kjo nuk ishte e vërtetë.
Në Universitetin Mount Holyoke studioi fizikë, një zgjedhje e sigurt, e respektueshme, e përshtatshme për një vajzë të re. Deri në ditën kur një ekskursion shkollor i ndryshoi gjithçka. Mësuesja i çoi vajzat të vizitonin disa fabrika buzë lumit Connecticut.
Frances pa vajza më të reja se ajo, të rraskapitura, të përkulura mbi makineri në salla pa dritare, pa ventilim, pa dalje.
Turne 12-orëshe. Gjashtë ditë në javë.
Gishta të këputur nga makineritë, mushkëri të shkatërruara nga pluhuri i pambukut.
Ajo kuptoi se dijet s’vlenin asgjë nëse nuk përdoren për të mbrojtur dinjitetin njerëzor. La pas “rrugën e sigurt”: të martohej me një burrë të respektueshëm, të jepte mësime pianoje fëmijëve të të pasurve.
Në vend të kësaj mori një master në ekonomi dhe sociologji në Columbia, duke shkruar tezën mbi kequshqyerjen në Hell’s Kitchen.
Familja u tmerrua. “Vajzat e mira” nuk studionin varfërinë. Dhe sigurisht që nuk jetonin në banesa komunitare me emigrantë.
Frances nuk i interesonte çfarë bënin “vajzat e mira”. Në vitin 1910 u bë sekretare ekzekutive e New York Consumers League, duke hetuar fabrika, duke dokumentuar shkelje, duke shtyrë për reforma: furrë-bukësh të pastra, dalje emergjence, kufizim orësh pune.
Ajo jepte dëshmi para komisioneve legjislative: një grua e re, me kostum, duke u shpjeguar burrave të fuqishëm se fabrikat e tyre po vrisnin njerëz.
E urrenin. Ajo vazhdoi përpara. Dhe pastaj erdhi 25 marsi 1911. Frances po pinte çaj në Washington Square kur dëgjoi sirenat. Ndoqi tymrat deri te fabrika Triangle Shirtwaist, dhjetë kate zjarr e ulërima.
Ajo qëndroi aty, e pafuqishme, duke parë vajza të hidheshin nga kati i nëntë sepse dyert ishin mbyllur për të shmangur “vjedhjet” dhe “pushimet e paautorizuara”.
Trupat e tyre përplaseshin në tokë si bubullima. Përsëri e përsëri.
Vdiqën 146 punëtore. Shumica emigrante, disa adoleshente, disa vetëm 14 vjeçe. Ato prodhonin bluza që gratë e pasura i vishnin për të treguar modernitetin dhe pavarësinë e tyre.
Frances i pa duke u djegur që gra të tjera të dukeshin progresiste. Dhe i bëri vetes një premtim: vdekjet e tyre nuk do të ishin të kota.
Disa javë më vonë, Frances u emërua në komisionin hetimor të zjarrit. Nuk u mjaftua me një raport. Rishkroi ligjet e punës të shtetit të Nju Jorkut.
Dalje emergjence të hapura, të aksesueshme, të sinjalizuara qartë. Kufij të mbipopullimit. Sisteme sprinklerësh.
Inspektime të rregullta sigurie. Javë maksimale 54 orë. Një ditë pushim çdo javë.
Industrialistët luftuan kundër çdo dispozite. Flisnin për “tejkalim të qeverisë”, për “katastrofë për bizneset”, për punëtorë “që duan diçka pa punuar”.
Frances u përgjigjej me foto të viktimave. Me dëshmi. Me të dhëna ekonomike që tregonin se vendet e sigurta ishin më produktive.
Ligjet u miratuan. Shtete të tjera ndoqën shembullin. Brenda një dekade, vendet e punës në SHBA u transformuan, jo në mënyrë të përsosur, por në mënyrë të pakthyeshme.
Dhe Frances Perkins u bë gruaja më e urryer nga industria amerikane.
E quanin komuniste. Gazetat talleshin me të, një “beqare” që futej në punët e burrave. Ajo u martua vonë me një ekonomist që vuante nga çrregullime mendore, një sekret që e ruajti për ta mbrojtur nga psikiatria me detyrim.
Në vitin 1933, Franklin D. Roosevelt, sapo i zgjedhur dhe përballë Depresionit të Madh, i ofroi postin e Sekretares së Punës. Ajo ishte 53 vjeçe.
Asnjë grua nuk kishte qenë pjesë e kabinetit presidencial. Ideja ishte skandaloze, madje dukej antikushtetuese.
Frances pranoi, por vuri kushtet e saj. I dorëzoi Roosevelt-it një listë:
– Javë pune 40 orëshe
– Pagë minimale
– Shfuqizim i punës së fëmijëve
– Sigurim papunësie
– Pension për të moshuarit
Roosevelt tha: “E di që kjo është e pamundur.”
Ajo u përgjigj: “Atëherë kërkoni dikë tjetër.” Dhe megjithatë, ai e emëroi.
Për dymbëdhjetë vjet, më shumë se çdo sekretar tjetër i Punës, Frances Perkins luftoi për ato objektiva “të pamundura”. Dhe i arriti shumicën prej tyre.
Fair Labor Standards Act: javë 40 orëshe, pagë minimale, kufizime për punën e fëmijëve.
Social Security Act: pensione, papunësi, ndihmë për familjet.
Ligjet përjashtonin atëherë punëtorët bujqësorë dhe shtëpiakë, një kompromis që ajo e urrente, por duhej ta pranonte, duke privuar kryesisht punëtorët e zinj nga ato përfitime, një padrejtësi e korrigjuar shumë më vonë.
Por miliona punëtorë morën mbrojtje të paprecedentë. Frances nuk u ndal kurrë. Luftoi për sigurim shëndetësor universal dhe dështoi, për zgjerimin e të drejtave dhe ia doli pjesërisht.
U përball me çdo politikan që përpiqej të dobësonte mbrojtjet.
E quanin autoritare, e vështirë, pak femërore.
Ajo vishte gjithmonë të njëjtin kostum të zi dhe të njëjtin kapelë tricorne, për të thënë:
Nuk jam këtu për zbukurim. Jam këtu për të punuar.
Pas vdekjes së Roosevelt-it në vitin 1945, ajo dha dorëheqjen.
Dymbëdhjetë vjet shërbim, një rekord absolut.
Mund të kishte jetuar e pasur dhe e nderuar. Në vend të kësaj, dha mësim në Cornell, shkroi dhe ligjëroi deri në vdekjen e saj në 1965, në moshën 85-vjeçare.
Pak njerëz e njohin emrin e saj.
Por sa herë që merr pagesë për orët shtesë, është falë Frances Perkins. Çdo dalje emergjence e sinjalizuar qartë është arritja e saj. Çdo pension, çdo përfitim papunësie gjithashtu. Dhe çdo fundjavë që gëzon është meritë e saj, dhe e luftës së punëtorëve.
Ajo nuk ishte thjesht dëshmitare e padrejtësisë.
Ajo ndërtoi arkitekturën që e bëri të mundur drejtësinë.
I ati thoshte se të varfrit ishin dembelë ose të dobët. Frances dëshmoi se varfëria ishte një vendim politik, dhe se politikat mund të ndryshohen, kur ka pjesëmarrje, vetëdije dhe punë për t’i bërë ato të ndryshojnë.
