Nga Albert Vataj
Ka libra që lexohen, dhe ka libra që mbeten si plagë të hapura në ndërgjegjen e njerëzimit. Utopia e Sir Thomas More është një prej tyre. E shkruar në vitin 1516, në agun e një bote që po ziente nga zbulimet, reformat dhe ambicia për pushtet, ajo nuk ishte thjesht një libër, ishte një pasqyrë e vendosur përballë shpirtit të Europës. Me një stil të ftohtë racional dhe një nënqeshje ironike, More shpiku një “vend që nuk ekziston”, për t’i treguar botës atë që ekzistonte në të vërtetë: lakminë, padrejtësinë dhe hipokrizinë që po gërryenin themelet e qytetërimit perëndimor.
Në dukje, Utopia është një ëndërr, një ishull i rregullit dhe harmonisë, ku njerëzit jetojnë në barazi e në mendje të kthjellët. Por nën këtë qetësi ideale pulson një ankth i thellë: çmimi i përsosmërisë. More e ndërton këtë botë për ta vënë në provë arsyen tonë, për të na pyetur nëse një shoqëri pa padrejtësi mund të jetë njëkohësisht edhe pa liri. Dhe ky është paradoksi që e bën Utopinë të pavdekshme: ajo nuk na josh për ta besuar, por për ta menduar.
Në çdo epokë, njerëzimi i është rikthyer Utopisë, disa për ta kërkuar, të tjerë për ta rrëzuar. Revolucionet, ideologjitë, sistemet politike dhe ëndrrat kolektive kanë mbajtur gjithmonë në zemër këtë fjalë që lindi nga mendja e një humanisti anglez pesë shekuj më parë. Ajo mbetet një udhëtim i pafund drejt një vendi që nuk ekziston, por që e ndriçon çdo hap të njeriut që kërkon drejtësi, kuptim dhe rend në një botë të paqetë.
Në këtë mënyrë, More nuk krijoi vetëm një tekst filozofik, ai hodhi farën e një dileme të përjetshme: në kërkimin tonë për përsosmëri, a do të humbasim atë që na bën njerëzorë?
Kur Sir Thomas More shkroi “Utopia” në vitin 1516, ai nuk shpiku vetëm një fjalë, ai krijoi një ide që do të përndiqte njerëzimin përgjithmonë. Vetë fjala utopi, që vjen nga greqishtja dhe do të thotë “vend që nuk ekziston”, bart paradoksin në zemër të librit, një shoqëri e përsosur që, në thelb, nuk mund të ekzistojë kurrë. Megjithatë, duke pikturuar këtë tablo të një bashkësie ideale, More i vuri një pasqyrë Europës së trazuar të kohës së tij, duke zbuluar lakminë, korrupsionin dhe pabarazinë e saj me një ironi të heshtur, por therëse.
Libri është ndërtuar si një dialog midis vetë More-it dhe udhëtarit Raphael Hythloday. Ai nis me diskutime mbi padrejtësitë e Anglisë së fillimit të shekullit XVI, grabitjen e tokave, varfërinë dhe trajtimin e ashpër të të varfërve. Më pas, Hythloday rrëfen për një ishull të largët të quajtur Utopia, ku prona është e përbashkët, puna ndahet mes të gjithëve dhe harmonia mbizotëron. Nuk ka të pasur apo të varfër, as fisnikë përtacë apo fshatarë të uritur. Secili kontribuon sipas aftësisë dhe merr sipas nevojës. Qytetarët e Utopisë jetojnë me masë, duke vlerësuar arsimin, arsyen dhe detyrën qytetare mbi pasurinë dhe kënaqësinë.
Megjithatë, nën sipërfaqen e qetë të këtij ishulli të përsosur, More na lë në pasiguri. A është Utopia një propozim serioz apo një satirë e hollë? Përgjigjja duket se qëndron diku në mes. Vetë emri Hythloday do të thotë “folës i marrëzive”, dhe përsosmëria absolute e Utopisë duket shqetësuese, madje e panatyrshme. Rregulli i saj i hekurt dhe disiplina kolektive e bëjnë lexuesin të pyesë nëse shërimi i sëmundjeve shoqërore mund të vijë me koston e lirisë individuale. More duket se na fton njëherazi në admirim dhe në dyshim, duke na detyruar të pyesim se çfarë duam vërtet nga një botë e drejtë.
Ajo që e bën Utopinë të pavdekshme është natyra e saj e dyfishtë, njëkohësisht ëndërr dhe kritikë. Në një epokë kur Evropa përpëlitej në trazira politike, tensione fetare dhe në agun e kapitalizmit, More guxoi të imagjinonte një mënyrë tjetër jetese, të sunduar jo nga lakmia, por nga arsyeja. E megjithatë, si një i krishterë i devotshëm dhe njeri i shërbimit publik, ai e njihte mirë kufirin e idealizmit. Ishulli i tij i imagjinuar është më shumë një sfidë sesa një zgjidhje, një eksperiment mendimi i krijuar për të nxjerrë në pah se sa larg janë shoqëritë reale nga vlerat që predikojnë.
Pesë shekuj më vonë, Utopia ende na flet. Bota vazhdon të përballet me pabarazi, korrupsion dhe ekuilibrin e brishtë mes lirisë dhe rendit. Çdo brez i ri gjen kuptimin e vet në këtë tokë të imagjinuar nga More, qoftë si frymëzim, qoftë si paralajmërim. Ndoshta ky është edhe gjenialiteti i vërtetë i Utopisë: ajo na kujton se kërkimi për një botë më të mirë, sado i pamundur të duket, mbetet një nga përpjekjet më fisnike të njerëzimit.
Sot, fjala “utopi” nuk nënkupton më vetëm një gjendje ideale, por të paarritshme, por edhe një të ardhme më pozitive dhe shpresëplotë. Përveçse është emri i një ishulli imagjinar, Utopia përfaqëson gjithashtu idenë e një shoqërie më të mirë dhe vullnetin tonë për të ndryshuar rrethanat e këqija. Utopia nuk është një vend i përsosur, por një gjendje mendore: shpresa se një botë më e mirë mund të realizohet.
