Nga Albert Vataj
Ajo shkroi 1.800 poezi, dhe vetëm 10 prej tyre u botuan gjatë jetës së saj, të gjitha pa lejen e saj.
Emily Dickinson kaloi tridhjetë vjet duke shkruar disa nga poezitë më revolucionare të letërsisë amerikane. Dhe pothuajse askush nuk e dinte. Ajo nuk kërkoi famë. Nuk dëshironte botim. Kur disa nga poezitë e saj u shfaqën nëpër gazeta, të redaktuara, “të korrigjuara”, të zhveshura nga pikësimi dhe shkronjat e mëdha karakteristike, ajo u tmerrua. I kishin shkatërruar. Prandaj hoqi dorë. Filloi të shkruante vetëm për veten, dhe për një grusht njerëzish që u besonte.
E lindur në vitin 1830 në Amherst të Massachusetts-it, Emily u rrit në njërën prej familjeve më të njohura të qytetit. I ati ishte avokat dhe kongresmen. Familja priste prej saj të ishte shoqërore, e kulturuar, e martueshme. Por ajo kishte plane të tjera. Në fund të të njëzetave, diçka ndryshoi. Emily filloi të refuzonte ftesat. Ndaloi së shkuari në kishë. Shoqërohej me gjithnjë e më pak njerëz. Në të tridhjetat, rrallë dilte jashtë pronës së familjes. Në të dyzetat, nuk zbriste më poshtë për të pritur mysafirë, u ulte shporta me kekë xhenxhefili nga dritarja e dhomës së saj ose u fliste të ftuarve nga maja e shkallëve, duke mbetur e fshehur.
Askush nuk e di me siguri pse. Disa studiues besojnë se vuante nga ankthi ose agorafobia. Të tjerë sugjerojnë epilepsi, ose probleme me sytë që e bënin dritën e fortë të padurueshme. Disa mendojnë se thjesht preferonte vetminë përballë pritshmërive mbytëse të shoqërisë ndaj grave. Ndoshta të gjitha ishin të vërteta.
Por një gjë dihet me siguri, në atë dhomë të sipërme, Emily Dickinson po shkruante poezi si asnjëherë më parë në Amerikë. Poezitë e saj ishin të shkurtra, therëse, befasuese. Ato i thyenin të gjitha rregullat. Përdorte vizat në vend të pikësimit tradicional. Shkruante me shkronja të mëdha fjalë të rastësishme për theksim. Rimat e saj ishin pjesshme dhe të çuditshme. Sintaksa dredhonte si rrënjë që çajnë gurin. Ajo shkroi për vdekjen sikur të ishte një zotëri që mbërrin me karrocë. Shkroi për shpresën si një zog me pendë. Shkroi për dhimbjen aq saktësisht, sa lexuesit një shekull më vonë do të thoshin: “Po, pikërisht kështu.”
Por punimet e saj pothuajse nuk i ndau me askënd. Njëri nga të paktët që ajo i besonte ishte Thomas Wentworth Higginson, redaktor dhe shkrimtar i njohur. Në prill të vitit 1862, Emily i dërgoi atij katër poezi bashkë me një letër, duke pyetur: “A jeni tepër i zënë për të më thënë nëse Vargjet e mia janë gjallë?” Higginson mbeti i hutuar. Poezitë e saj ishin të mrekullueshme, por të çuditshme, shumë të çuditshme për revistat letrare të kohës. Ai e inkurajoi të vazhdonte të shkruante, por e këshilloi të mos botonte. Ajo nuk e mori për keq. Vazhdoi t’i dërgonte poezi, qindra të tilla gjatë viteve. Korrespondenca e tyre u bë një nga marrëdhëniet letrare më interesante të historisë amerikane, një redaktor i famshëm që nuk e kuptonte plotësisht gjeniun e tërhequr që i shkruante.
Rreth vitit 1863, Emily nisi të vishej vetëm me të bardha. Fustane të bardha. Shallë të bardhë. Asgjë tjetër. Çdo ditë, për gjithë jetën e saj. Fqinjët e vunë re. Njerëzit pëshpëritnin. Gruaja që nuk dilte kurrë nga shtëpia, tani dukej si një fantazmë sa herë që shfaqej te dritarja. Pse e bardha? Askush nuk e di me siguri. Disa studiues mendojnë se simbolizonte pastërtinë ose përkushtimin artistik, një lloj uniformë për misionin e saj poetik. Të tjerë sugjerojnë se ishte një vajtim që nuk mbaroi kurrë, ndoshta për një dashuri të humbur (ajo kishte lidhje emocionale të thella me disa njerëz, por nuk dihet nëse ndonjë prej tyre ishte dashuri romantike). Disa mendojnë se ishte thjesht praktike, kështu mund të përqendrohej në poezi pa humbur kohë duke zgjedhur çfarë të vishte. Cilado qoftë arsyeja, të bardhat u bënë pjesë e legjendës së saj, poetja e tërhequr, e veshur me të bardha, që shkruante lart ndërsa bota vazhdonte pa të.
Megjithatë, ajo nuk ishte plotësisht e izoluar. Shkroi qindra letra, letra plot humor, ngrohtësi dhe filozofi, për miq dhe familjarë. Kujdesej për serën e saj, duke rritur lule ekzotike. Piqte bukë për fqinjët. Kishte miqësi të thella, por thuajse gjithnjë të zhvilluara përmes letrave. Dhe shkruante. Pa pushim.
Kur vdiq në vitin 1886, në moshën 55 vjeç, Emily Dickinson kishte shkruar afërsisht 1.789 poezi. Ajo i mbante në fletore të qepura me dorë që i quante “fascikula”, të fshehura në një sirtar të dhomës së saj. Motra e saj Lavinia i gjeti pas vdekjes dhe mbeti e shtangur. E dinte që Emily shkruante poezi, por nuk kishte asnjë ide për përmasën e asaj pune. Lavinia u betua t’i botonte, pavarësisht dëshirës së motrës për privatësi. U deshën vite. Botimi i parë doli në vitin 1890, i redaktuar rëndë për t’i bërë poezitë më “të zakonshme”, pikërisht ajo që Emily kishte frikë. Por edhe të sakatuara, ato shkaktuan jehonë. Lexuesit njohën gjeniun.
Vetëm në vitin 1955, poezitë e Emily Dickinson u botuan ashtu siç i kishte shkruar, me të gjitha vizat e saj të çuditshme dhe shkronjat e mëdha të papritura. Dhe papritur, lexuesit kuptuan se çfarë kishte bërë, nuk po thyente rregulla nga padituria, por po shpikte një mënyrë krejtësisht të re të të shkruarit.
Sot, Emily Dickinson njihet si një nga poetet më të mëdha amerikane, krahas Walt Whitman-it. Vepra e saj ndikoi modernistë si T.S. Eliot dhe vazhdon të formësojë poezinë bashkëkohore. Por ajo që e bën historinë e saj të jashtëzakonshme është kjo, ajo arriti gjithçka duke refuzuar çdo kërkesë që i bënte bota letrare. Nuk krijoi rrjete. Nuk e promovoi veten. Nuk iu përkul pritshmërive editoriale. Nuk kërkoi miratim, famë apo vlerësim. Ajo thjesht shkroi atë që duhej të shkruante, ashtu siç duhej ta shkruante, në një dhomë lart, e veshur me të bardha.
Dhe 140 vjet pas vdekjes së saj, miliona njerëz lexojnë vargjet e saj dhe mendojnë: “Po. Ajo e kuptoi.”
Emily Dickinson dëshmoi se nuk të duhet leja e botës për të krijuar diçka që ka rëndësi. Nuk ke nevojë të të shohin për të qenë domethënës. Nuk ke nevojë t’i shpjegosh vetes askujt. Ndonjëherë gjëja më e fuqishme që mund të bësh është të mbyllësh derën, të shkruash të vërtetën tënde dhe të besosh se, më në fund, njerëzit e duhur do ta gjejnë.
Ajo shkroi:
“Unë jam Askushi! Po ti kush je? / A je — Askushi — edhe ti?”
Dhe doli që, ajo Askushi, ndryshoi gjithçka.
