Nga Albert Vataj
Ka njerëz që ndriçojnë me dritën e famës, dhe ka të tjerë që ndriçojnë me dritën e mendjes. Hedy Lamarr i bashkoi të dyja, por bota zgjodhi të shohë vetëm njërën.
Ajo ishte një nga fytyrat më të bukura që kinemaja kishte parë ndonjëherë, një ikonë e epokës së artë të Hollivudit. Por pas atyre syve magjepsës dhe asaj elegance prej ylli, fshihej një mendje e stuhishme, e etur për të kuptuar, për të shpikur, për të ndryshuar botën. Dhe ajo e bëri.
Në një kohë kur gratë përkufizoheshin nga pamja dhe jo nga mendimi, ajo guxoi të sfidonte rolin e imponuar. U përball me paragjykimin, me harresën, me përbuzjen e një bote që i duartrokiste bukurinë, por heshti për gjenialitetin. Në ekran ajo ishte një yll që ndriçonte me shkëlqimin e famës; në laboratorin e saj të improvizuar, ajo u bë një pioniere që ndriçoi rrugën drejt së ardhmes dixhitale.
Kjo është historia e një gruaje që u përpoq të shpëtonte njerëzimin nga lufta, por që u mbajt mend vetëm për mënyrën si ndriçonte në dritën e projektorëve.
Është historia e një mendjeje që lindi për të krijuar, në një kohë që nuk dinte si t’i pranonte mendjet femërore.
Është historia e Hedy Lamarr, aktorja që shpiku bazën e WiFi-t, e Bluetooth-it dhe e komunikimit modern pa tela.
Një grua që u konsiderua “thjesht e bukur”, por që në heshtje ndërtoi një botë të re.
Fytyra e saj magjepsi botën. Mendja e saj e ndryshoi atë.
Në vitin 1933 ajo u shfaq nudo në film. Në vitin 1942 shpiku teknologjinë që sot e bën të funksionojë telefoni yt. Bota deshi të fliste vetëm për pjesën e parë.
Emri i saj ishte Hedy Lamarr. Dhe bota kaloi dekada duke e reduktuar një nga mendjet më brilante të shekullit XX në një skandal dhe një fytyrë të bukur.
Vjenë, 1933.
Një aktore 19-vjeçare hebreje me emrin Hedwig Kiesler luajti në një film çek të quajtur “Ekstaza” (Ecstasy). Filmi përmbante skena nudo dhe seksualitet të simuluar që tronditën botën. Papa e dënoi. Thuhet se Mussolini refuzoi ta mbante kopjen e tij. U ndalua në dhjetëra vende — gjë që, natyrisht, e bëri edhe më të dëshirueshëm për t’u parë.
Producenti Louis B. Mayer e quajti “gruaja më e bukur në botë”. Por vetë Hedwig kishte një qasje ndryshe ndaj bukurisë së saj:
“Sekreti për të qenë e bukur është të qëndrosh aty dhe të dukesh budallaqe.”
Por ajo nuk ishte budallaqe. As për së afërmi.
Hedwig Kiesler ishte një gjeni e matematikës. E vetmja bijë e një bankieri hebre të njohur në Vjenë, ajo ishte rritur duke biseduar me të atin për inxhinieri dhe shkencë. Ajo shkëlqente në lëndët teknike. Kuptonte si funksiononin gjërat, mekanikisht, matematikisht, në themel.
Por në vitin 1933, të ishe e bukur vlente shumë më tepër se të ishe e mençur. Të paktën, kështu ia përsëriste bota.
Po atë vit, ajo u martua me Friedrich Mandl, një nga njerëzit më të pasur të Austrisë dhe prodhues armësh i lidhur me regjimet fashiste në Evropë. Mandl ishte kontrollues, xheloz dhe posesiv. Ai u përpoq të blinte çdo kopje të “Ekstazës” për t’i shkatërruar. E mbante gruan e tij të re si një trofe, duke e ekspozuar në darka me zyrtarë austriakë, italianë dhe gjermanë për të impresionuar blerësit e armëve.
Por këto nuk ishin darka të zakonshme. Këtu diskutohej e ardhmja e luftës: torpeda me telekomandë, raketa të drejtuara pa tela, teknologjitë më të avancuara ushtarake. Të ftuarit e Mandlit flisnin hapur për kufizimet e armëve ekzistuese, për problemin e bllokimit të sinjaleve, për sfidat teknike të udhëzimit në distancë. Dhe ndërsa ajo qëndronte aty, me stoli e fustane mbrëmjeje, duke “dukur budallaqe”, mendja e saj e mprehtë përthithte çdo detaj teknik.
Ajo e urrente atë që dëgjonte. Si hebreje që shihte fashizmin të ngrihej, kuptonte se këto armë do të përdoreshin kundër njerëzve si ajo.
Deri në vitin 1937, kishte pasur mjaft. Mjaft nga burri kontrollues, nga partnerët nazistë të biznesit, nga jeta e burgosur në një kështjellë ndërsa bota rrëshqiste në errësirë.
Ajo u arratis.
Detajet ndryshojnë sipas tregimeve, disa thonë se u maskua si shërbëtore, të tjerë se i hodhi gjumë rojes për t’u larguar pa u vënë re.
E sigurt është që iku nga Austria, shkoi në Londër dhe kërkoi Louis B. Mayer. Iku në kohën e duhur.
Në vitin 1938, Gjermania naziste aneksoi Austrinë. Mandl, me origjinë hebreje, u detyrua të arratisej në Amerikën e Jugut. Gjithçka që Hedwig kishte njohur në Vjenë u zhduk.
Por ajo tashmë e kishte shpikur veten rishtas.
Mayer e nënshkroi me studion MGM dhe i dha emrin e ri: Hedy Lamarr.
Ajo u bë një nga yjet më të mëdha të Hollivudit, duke luajtur në mbi 20 filma krah Clark Gable, Judy Garland dhe James Stewart.
Çdo film ishte sukses. Çdo revistë donte fotografinë e saj. Çdo intervistë fliste për bukurinë, romancat, shkëlqimin e saj.
Por Hedy nuk kishte harruar ato darka në Austri. Dhe as idenë për të ndaluar nazistët.
Në fillim të viteve ’40, si Aleatët ashtu edhe Fuqitë e Boshtit po përdornin armë të drejtuara me radio. Problemi ishte i thjeshtë, por fatal: nëse drejton një torpedo përmes sinjalit radio, armiku mund ta zbulojë frekuencën dhe ta bllokojë, duke e devijuar armën.
Hedy pati një ide gjeniale:
Po sikur, në vend që sinjali të dërgohej në një frekuencë të vetme, ai të kalonte vazhdimisht në shumë frekuenca të ndryshme sipas një modeli të sinkronizuar? Transmetuesi dhe marrësi do të “hidheshin” së bashku, duke ndryshuar frekuencat në mënyrë të sinkronizuar, gjë që do ta bënte pothuajse të pamundur për armikun ta ndërhynte sinjalin.
Ajo kujtonte zërin e të atit, bisedat e tij për mekanikë.
Kishte zgjidhjen teorike, por i duhej ndihmë për sinkronizimin mekanik.
U lidh me George Antheil, një kompozitor avangardë që krijonte muzikë me piano automatike të sinkronizuara. Ai e kuptoi menjëherë: Nëse mund të sinkronizosh disa piano, mund të sinkronizosh edhe ndërrimet e frekuencave midis një transmetuesi dhe një marrësi.
Së bashku e zhvilluan sistemin.
Më 11 gusht 1942, u dha patenta amerikane nr. 2,292,387 për “Sistemin Sekret të Komunikimit”, në emrat George Antheil dhe Hedy Kiesler Markey (emri i saj e martuar, në atë kohë).
Ishte një shpikje brilante. Revolucionare. Me potencial për të ndryshuar luftën dhe shpëtuar jetë aleatësh.
Por Marina Amerikane tha:
“Jo, faleminderit.”
E quajtën mekanizmin shumë të madh për t’u vendosur në një torpedo. I sugjeruan që do të ishte më e dobishme për luftën nëse shiste obligacione dhe përdorte bukurinë e saj për të ngritur fonde.
Kështu që Hedy u kthye te filmat.
Patenta mbeti e papërdorur.
Për vite me radhë, askush nuk u kujdes që një nga gratë më të bukura të Hollivudit kishte shpikur një teknologji anti-bllokim të avancuar. Pse do të kujdeseshin? Ajo duhej të ishte e bukur, jo e zgjuar.
Por idetë revolucionare nuk mund të qëndrojnë të fshehura përgjithmonë.
Në vitet 1960, ndërsa patenta po skadonte, ushtria amerikane më në fund e zbatoi teknologjinë e saj.
E përdori në anijet detare gjatë Krizës së Raketave në Kubë.
E përdori në Vietnam.
Kurrë nuk i treguan Hedy-t. Kurrë nuk e njohën. Kurrë nuk e paguan.
Pastaj, në vitet 1980 dhe 1990, teknologjia e “frequency-hopping spread spectrum” u bë baza e komunikimeve pa tela: WiFi, Bluetooth, GPS, rrjetet celulare moderne.
E gjithë infrastruktura e komunikimit pa tela, mbi parimet që shpiku një aktore hollivudiane, ndërsa bota e përqendronte vetëm në fytyrën e saj.
Sot, sa herë që lidheni me WiFi, jeni duke përdorur shpikjen e Hedy Lamarr.
Çdo pajisje pa tela në shtëpinë tuaj funksionon sipas parimeve që ajo formuloi.
E gjithë bota moderne pa tela ekziston, pjesërisht, sepse një yll filmi refuzoi të qëndronte aty dhe të dukej budallaqe.
Hedy Lamarr vdiq në vitin 2000, në moshën 85-vjeçare.
Në vitet e fundit të jetës, komuniteti teknologjik më në fund filloi ta njohë kontributin e saj.
Në vitin 1997 ajo mori Çmimin “Pioneer” nga Electronic Frontier Foundation. Historianët nisën të rrëfenin historinë e saj.
Por ajo kaloi pjesën më të madhe të jetës duke u lavdëruar për gjithçka, përveç asaj që e bënte më krenare.
Gjashtë martesa. Dhjetëra filma. Pafund kopertina revistash. Pa fund lajme për bukurinë, romancat, skandalet e saj. Dhe pothuajse asnjë njohje se ajo ishte një nga shpikëset pararendëse të teknologjisë së komunikimeve pa tela.
“Çdo vajzë mund të jetë glamuroze,”, tha ajo dikur.
“Gjithçka që duhet të bësh është të rrish e qetë dhe të dukesh budallaqe.”
Hedy Lamarr refuzoi të rrinte e qetë.
Por bota e bëri të ndjehej sikur duhej ta bënte.
Fytyra e saj e bëri të famshme. Shpikja e saj ndryshoi botën.
Ne mbajtëm mend pjesën e parë. Harruam të dytën.
Deri vonë.
Emri i saj ishte Hedwig Kiesler.
Bota e njohu si Hedy Lamarr.
Aktorja. Shpikësja. Gjenia.
Teknologjia e frekuencave që ndërronin ritmikisht, që ajo shpiku në vitin 1942, është sot në xhepin tënd.
Dhe për pjesën më të madhe të jetës së saj, pothuajse askush nuk e dinte.
