Kush ishte Jacques Lacan?
Jacques Lacan (1901–1981) ishte një nga figurat më të ndikueshme dhe më të diskutueshme të psikoanalizës në shekullin XX. Psikoanalist francez dhe mësues i jashtëzakonshëm, ai përpiqej të rimendonte mësimet e Sigmund Freud-it dhe t’i adaptonte ato për kompleksitetin e shoqërisë moderne dhe gjuhës. Ai nuk është thjesht një pasues i Freud-it, por një revolucionar i teorisë psikoanalitike, duke e kthyer vëmendjen nga pavetëdija si “fushë e fjalës” dhe jo thjesht si një depo e instinkteve të shtypura.
Lacan ishte i njohur për stilin e tij të veçantë dhe të vështirë: ai shfrytëzonte gjuhën me një kompleksitet të madh, përdorte termat filozofikë dhe linguistikë, dhe shpesh lëvizte mes metaforës, alegorisë dhe konceptit shkencor. Shkollat psikoanalitike e kanë konsideruar shpesh të paqëndrueshëm dhe të errët, por për Lacanin kjo “errësirë” ishte vetë mënyra për të komunikuar të thellën e pavetëdijes dhe çfarë nuk thuhet, por që flet përmes nesh.
Ai është i njohur për “riturnën te Freud”, një filozofi që synon të çlirojë psikoanalizën nga devijimet e interpretimet sipërfaqësore të pasuesve të hershëm. Për Lacanin, Freud nuk është tejkaluar; është ende një burim i paprekur për të kuptuar se si funksionon pavetëdija, si lidhet njeriu me gjuhën dhe si strukturohet dëshira.
Një tjetër kontribut kyç i Lacanit është theksimi i tri regjimeve të përjetimit të njeriut:
Reali, gjithçka që nuk shkon dhe që pengon jetën;
Simbólico, rendi i ligjeve dhe i gjuhës;
Imagjinari, mënyrat me të cilat njeriu e koncepton botën dhe vetveten.
Ai konsideronte se psikanaliza nuk është terapi e lehtë apo recetë sociale: është një praktikë që ndihmon njeriun të marrë kontakt me realitetin e tij të brendshëm, të pranojë ankthin, dëshirat dhe kufizimet, dhe të jetojë në përputhje me to.
Në jetën e tij profesionale, Lacan dha mësim dhe mbajti seminare në Paris, duke formuar Shkollën Freudiane të Parisit, një qendër ku synohej thellimi i kuptimit të punës së Freud-it, duke ruajtur autenticitetin e psikanalizës. Ai gjithashtu ka kontribuar në teori strukturaliste, duke lidhur psikoanalizën me linguistikën moderne, filozofinë dhe teori të kulturës.
Jacques Lacan në një intervistë për revistën Panorama në dhjetor të vitit 1974
Panorama:
A keni përshtypjen se psikanalistët e sotëm e kanë humbur thelbin e mësimit tuaj?
Lacan:
Ndoshta shumica po.
Por unë nuk kam asnjë iluzion: njerëzit duan t’u shpëtojnë vështirësive të jetës duke u mbështetur në receta.
Psikanaliza nuk është një recetë, por një udhëtim pa garanci.
Kush vjen te unë, nuk vjen për t’u shëruar.
Vjen për të mësuar si të jetojë me të vërtetën e vet.
Është e vetmja mënyrë për t’u bërë pak më pak i marrë.
Nuk ka “shërim” nga pavetëdija; mund të ketë vetëm një përballje të denjë me të.
Panorama:
Titulli që propozuat për këtë bisedë — “Vështirësia e të jetuarit” — është prekës.
A doni të thoni se jeta është e pamundur?
Lacan:
Jo, por është e vështirë në mënyrë të pashmangshme.
Dhe problemi është se njerëzit kërkojnë ta bëjnë të lehtë.
Kjo është burimi i të gjitha mashtrimeve moderne: nga politika te teknologjia, nga feja te mjekësia.
Të gjithë premtojnë se do ta lehtësojnë jetën, por ajo është e vështirë nga natyra e saj, sepse është e mbushur me të pavetëdijshme.
Jeta nuk ka kuptim të paracaktuar.
E vetmja gjë që e mban njeriun gjallë është dëshira — ajo fuqi që nuk shuhet kurrë.
Por dëshira nuk është rehati.
Ajo është mungesë, dhe kjo mungesë është burimi i gjithë krijimtarisë sonë.
Nëse njeriu nuk do të ndjente mungesë, nuk do të mendonte, nuk do të dashuronte, nuk do të kërkonte.
Pra, po, është e vështirë të jetosh — sepse të jetosh do të thotë të përballesh me mungesën.
Panorama:
A nuk mendoni se progresi, shkenca dhe teknologjia kanë lehtësuar disi jetën e njeriut?
Lacan:
Jo, përkundrazi.
Ato e kanë bërë njeriun më të pambrojtur ndaj vetes.
Shkenca nuk ofron kuptim, por vetëm mjete.
Dhe mjete pa kuptim janë të rrezikshme.
Në epokën e teknologjisë, njeriu nuk di më pse bën atë që bën.
Ai di vetëm si ta bëjë.
Kështu, përparimi nuk është i tij, por i mjeteve të tij.
Në këtë mënyrë, njeriu humb veten, jo përmes dështimit, por përmes suksesit.
Panorama:
Dhe çfarë mendoni për “lakanizmin” që përhapet sot në shumë vende?
Lacan (duke buzëqeshur):
Lakanizmi nuk ekziston.
Nëse ekziston, është diçka që më përjashton mua.
Unë nuk kam nxënës, kam dëgjues.
Dhe as ata nuk e dinë gjithmonë çfarë dëgjojnë.
Psikanaliza nuk është sistem për t’u ndjekur, por një mënyrë për të pyetur veten pa pushim.
Në momentin që bëhet sistem, ajo vdes.
Panorama:
Në fund të fundit, profesor, a jeni pesimist?
Lacan:
Aspak.
Unë e dua njeriun — pikërisht sepse ai është i mangët.
Nëse do të ishte i përkryer, do të ishte i padurueshëm.
E pamundura e tij është ajo që e bën të dashur.
Në fund të fundit, ajo që e shpëton njeriun nuk është lumturia, por kërkimi i saj i pashtershëm.
***
Trajtim
Njeriu i epokës së lehtësisë dhe humbja e thellësisë
Në një kohë kur jeta matet me shpejtësinë, me lehtësinë e konsumit dhe me suksesin e matshëm, fjala e Jacques Lacanit vjen si një tronditje e qetë:
“Jeta është e vështirë në mënyrë të pashmangshme, dhe problemi është se njerëzit kërkojnë ta bëjnë të lehtë.”
Ky pohim, i bërë në një intervistë për revistën Panorama në dhjetor të vitit 1974, është një nga shprehjet më të kthjellëta të mendimit lakanian mbi ekzistencën njerëzore.
Në thelb, ai na thotë se njeriu modern ka humbur lidhjen me frikën, mungesën dhe ankthin si forma themelore të vetëdijes. Ai kërkon ngushëllim, por jo kuptim; lehtësi, por jo përballje. Dhe pikërisht këtu fillon drama.
Në këtë bisedë, Lacani nuk është filozof që shpjegon, por psikanalist që demaskon. Ai zbulon se ajo që ne quajmë “krizë e jetës moderne” nuk është tjetër veçse kriza e dëgjimit të së vërtetës. Pavetëdija nuk është errësirë që duhet ndriçuar, por zë që kërkon të dëgjohet.
“Njeriu lind i frikësuar, jeton në frikë dhe vdes nga frika.”
Lacani e quan frikën gurin themeltar të ndërgjegjes njerëzore.
Por ai e dallon frikën nga ankthi: frika është ndjenja e menjëhershme e pasigurisë, ndërsa ankthi është forma e saj më e thellë dhe më e ndërlikuar — një lloj dritareje e hapur drejt së pavetëdijes.
Në psikanalizë, thotë ai, qëllimi nuk është ta shmangësh ankthin, por ta dëgjosh, sepse “ankthi nuk gënjen kurrë”.
Në një epokë që vrapon për ta anestezuar frikën — përmes suksesit, terapive të shpejta, teknologjisë dhe argëtimit — Lacani na rikujton se nuk mund të jetojmë plotësisht pa u përballur me ankthin tonë.
Në thelb të psikanalizës qëndron ideja se njeriu nuk flet — është fjala që flet nëpërmjet tij.
Për Lacanin, pavetëdija nuk është kaos, por strukturë gjuhësore.
Kur flasim, zbulojmë jo atë që duam të themi, por atë që nuk dimë se po themi.
Kështu, fjala bëhet rrugë drejt vetëdijes — dhe njeriu, një qenie që më shumë dëgjon se sa flet.
Kjo është arsyeja pse analiza është akt dëgjimi: dëgjimi i së vërtetës që flet në heshtje.
Në një botë ku zhurma e informacionit ka zëvendësuar mendimin, ky mesazh është një kujtesë e vyer: e vërteta është e heshtur, por jo e padëgjueshme.
Lacani e sulmon me ironi “psikanalizën e rehatshme”, atë që synon përshtatjen e individit me shoqërinë.
“Pas vdekjes së Freud-it, psikanalistët u shumuan si magjistarë dhe shërues popullorë. Por psikanaliza nuk është recetë, është udhëtim pa garanci.”
Ai e sheh analizën jo si terapi për të zhdukur simptomat, por si një praktikë të të vërtetës, që ndihmon njeriun të mësojë “si të jetojë me të vërtetën e vet”.
Për Lacanin, kjo është e vetmja mënyrë për t’u bërë “pak më pak i marrë”.
Në këtë dritë, “vështirësia e të jetuarit” nuk është problem për t’u zgjidhur, por udhë për t’u pranuar.
“Në epokën e teknologjisë, njeriu nuk di më pse bën atë që bën. Ai di vetëm si ta bëjë.”
Kjo fjali është një profeci.
Shkenca, sipas Lacanit, ka ndarë dijen nga kuptimi.
Ajo prodhon mjete, por jo qëllime; efikasitet, por jo drejtim.
Kështu, njeriu i teknologjisë është më i zhveshur se kurrë nga vetja — një qenie që di gjithçka, përveç pse-së së ekzistencës së tij.
Kjo është “vështirësia e të jetuarit”: jo mungesa e mjeteve, por mungesa e kuptimit.
Kur i kërkohet një mendim për “lakanizmin”, Lacani buzëqesh dhe përgjigjet:
“Lakanizmi nuk ekziston. Nëse ekziston, është diçka që më përjashton mua.”
Ai refuzon idenë e një sistemi të mbyllur të mendimit.
Psikanaliza, sipas tij, është një mënyrë për të pyetur veten pa pushim, jo për të ndjekur një doktrinë.
Në momentin që bëhet sistem, ajo vdes.
Ky është një mësim i vyer për çdo formë dijesh që rrezikon të bëhet dogmë.
Në përmbyllje, Lacani shpall një lloj humanizmi të përmbysur:
“Unë e dua njeriun, pikërisht sepse ai është i mangët.
Nëse do të ishte i përkryer, do të ishte i padurueshëm.”
Për të, e pamundura është themeli i ekzistencës.
Ajo që e shpëton njeriun nuk është lumturia, por kërkimi i pashtershëm për të.
Në mungesë qëndron dëshira, dhe në dëshirë — mundësia për të jetuar.
Në thelb, kjo intervistë është një thirrje për kthimin e dinjitetit të vuajtjes dhe të përpjekjes njerëzore.
Në një botë që e sheh vështirësinë si dështim, Lacani e sheh si shenjë jete.
Të jetosh është të mos pajtohesh me lehtësinë.
Është të mos dorëzohesh përballë mungesës së kuptimit, por ta kthehesh atë në pyetje.
Sepse, siç do të thoshte ai,
“E vetmja mënyrë për të jetuar është të mësojmë si të durojmë të pamundurën.”
Përgatiti: Albert Vataj
