Albert Vataj
Ka pak emra në historinë e letërsisë që arrijnë të depërtojnë aq thellë në labirintet e shpirtit njerëzor sa Fiódor Dostojevski. Ai nuk është vetëm një autor i madh, por një psikolog i pavetëdijes, një filozof i dhimbjes dhe një profet i njeriut modern.
Në çdo faqe të veprave të tij, jeta rri pezull midis fajit dhe faljes, dritës dhe errësirës, dashurisë dhe shkatërrimit. Ai e çau shpirtin e njeriut më dysh, jo për ta copëtuar, por për ta njohur.
Jorge Luis Borges shkruante: “Ashtu si zbulimi i dashurisë, ashtu si zbulimi i detit, zbulimi i Dostojevskit shënon një datë të paharrueshme në jetën tonë. Zakonisht i përket adoleshencës, sepse pjekuria kërkon e zbulon shkrimtarë më të qetë.”
Dostojevski nuk lexohet, ai përjetohet. Ai të fton në një përplasje me vetveten, të fut në errësirën e nëndheshme të ndërgjegjes njerëzore dhe të detyron të përballesh me pyetjen themelore: çfarë është njeriu, kur zhvishet nga iluzionet e tij?
Kjo ndjesi e Borgesit, që lexoi “Krim dhe Ndëshkim” në kohën e Luftës së Parë Botërore, është përvojë e përbashkët e shumë shkrimtarëve e mendimtarëve. Nga Nietzsche te Freud, nga Virginia Woolf te Albert Camus, nga Sartre te Orhan Pamuk, të gjithë panë në Dostojevskin jo një autor, por një pasqyrë të vetes.
Albert Camus e quajti “profeti i vërtetë i shekullit XIX”.
Nietzsche, që rrallë e njihte madhështinë e të tjerëve, pranoi “kënaqësinë e thellë që i jepte leximi i tij”.
Freudi, në studimin “Dostojevski dhe parricidi”, e vendosi mes themeluesve të psikoanalizës.
Virginia Woolf shkroi se romanet e tij janë “si vorbulla që të zjejnë gjakun, si një stuhi që të përpin, si materiali me të cilin është përbërë shpirti.”
Kjo është arsyeja pse Dostojevski nuk mund të kufizohet në historinë e letërsisë — ai është një univers psikologjik që i parapriu epokës sonë, duke parashikuar krizën morale të shekullit XX dhe të vetë njeriut modern, që endet mes lirisë dhe fajit.
Në “Kujtimet nga nëntoka” (1864), Dostojevski i dha zë një njeriu që fliste nga errësira e vetvetes. Ishte parathënia e njeriut ekzistencialist, e atij që nuk kërkon më Zotin, por vetën, dhe që ndjen dhimbjen e mungesës së kuptimit.
Nietzsche e lexoi këtë roman si një akt rebelimi shpirtëror: “Përveç Stendhalit, askush nuk më ka shkaktuar aq kënaqësi e habi, një psikolog me të cilin kuptohem plotësisht.”
Personazhi anonim i “nën tokës” është pasqyra e shpirtit të ndarë: i mençur, por i pafuqishëm; i lirë, por i robëruar nga vetvetja. Ai është prototipi i njeriut modern, që kërkon të shpëtojë nga sistemi moral, por përfundon duke u mbytur në lirinë e vet.
Në “Demonët” (1872), Dostojevski zbërtheu mekanizmin e dhunës ideologjike dhe fanatizmit politik, shumë përpara se Evropa të shihte përbindëshat e saj të shekullit XX.
Mario Vargas Llosa shkroi për këtë roman: “Ai mendonte se po shkruante një diatribë kundër dhunës politike, por romani rezultoi shumë më tepër: një eksplorim i intimitetit njerëzor, i të gjitha dhunave që përjetojmë dhe shkaktojmë.”
Në këtë vepër, demonët nuk janë vetëm personazhe – ata janë ide që kanë marrë trup, ide që vrasin në emër të moralit apo lirisë. Dhe në këtë kuptim, “Demonët” është ndoshta romani më profetik që është shkruar ndonjëherë për politikën moderne.
Romani “Krim dhe Ndëshkim” (1866) është një nga kulmet e artit psikologjik.
Raskolnikovi, studenti që vret një grua të moshuar “për hir të një ideje”, përfaqëson njeriun që kërkon të provojë se është mbi moralin e zakonshëm, por që përfundon i shkatërruar nga pesha e ndërgjegjes.
Ai thotë: “Natyra mund të korrigjohet, të përmirësohet, përndryshe do të mbeteshim të varrosur nën paragjykime. Pa këtë, nuk do të kishte asnjë njeri të madh.”
Por Dostojevski nuk beson në “njerëz të mëdhenj”, ai beson te shpirtrat që pendohen. Në fund, vetëm dashuria dhe vuajtja janë të vërteta. “Krim dhe Ndëshkim” është më shumë se një roman: është ungjilli i ndërgjegjes njerëzore, një dëshmi se çdo shpëtim kalon përmes dhimbjes.
Në “Lojtari” (1867), Dostojevski shkroi në ethe, për para, për dashuri, për shpëtim. Ai e shkroi romanin për të shpëtuar veprën e tij nga botuesi, por në proces shpëtoi edhe vetveten.
Ky është romani i pasioneve që skllavërojnë, i dashurive që konsumohen, i fatit që luhet me monedhë. Por mbi të gjitha, është rrëfimi i një njeriu që kërkon kuptim në lojëra që kurrë nuk fitojnë.
Vepra e fundit e Dostojevskit, “Vëllezërit Karamazov” (1879–1880), është për shumë studiues romani më i madh i të gjitha kohërave.
Këtu, konflikti midis Ivanit racionalist, Aljoshes shpirtëror dhe Dmitrit pasional përfaqëson tre mënyra të qenies njerëzore — arsyen, besimin dhe ndjeshmërinë.
Orhan Pamuk rrëfen se leximi i këtij romani “ia ndryshoi jetën”: “Ndjeva se ato ide që më përvëlonin më kishin ndodhur edhe më parë… Sikur Dostojevski më pëshpëriste në vesh gjëra të fshehta për njerëzimin.”
Në këtë roman, Dostojevski vendos përfundimisht pyetjen e madhe: a është e mundur dashuria pa Zot, dhe morali pa falje?
Kjo dilemë mbetet ende e gjallë në shpirtin e çdo lexuesi.
Dostojevski nuk ishte vetëm një shkrimtar, ai ishte një diagnostikues i sëmundjes njerëzore, një njohës i errësirës që na banon. Ai i dha letërsisë përmasën e ndërgjegjes, i dha filozofisë emocionin e fajit, dhe i dha njeriut pasqyrën ku mund të shihte plagët e veta.
Dy shekuj pas lindjes së tij, ai vazhdon të flasë për ne, sepse ne ende jemi të ndarë më dysh: midis fajit dhe dëshirës, midis lirisë dhe frikës, midis Zotit dhe vetmisë.
Ai shkroi për njerëzit që ishin, por në të vërtetë, shkroi për ata që jemi ende.
Në këtë qëndron pavdekësia e tij.
