Nga Albert Vataj
“Në fillim qe fjala, dhe fjala qe njeriu…”
Në një botë që i është dorëzuar teknologjisë me një përulësi gati fetare, zëri i Noam Chomskyt ngrihet si një kujtesë e kthjellët mbi atë që po humbim: kuptimin e vërtetë të mendjes njerëzore.
Në artikullin e tij të botuar në The New York Times më 8 mars 2023, Chomsky provokon:
“Le ta ndalojmë së quajturi këtë ‘Inteligjencë Artificiale’ dhe ta emërtojmë siç është, software për plagjiaturë.”
Një deklaratë që, ndonëse tingëllon e ashpër, nuk është një refuzim i teknologjisë, por një kthesë etike dhe filozofike drejt pyetjes, çfarë e bën mendjen njerëzore të jetë vërtet mendje?
Chomsky kujton se mendja njerëzore nuk funksionon si një algoritëm probabilistik që llogarit fjalën e ardhshme, por si një organ i shpjegimit.
Ajo nuk grumbullon vetëm të dhëna, ajo krijon kuptim.
Në thelbin e teorisë së tij të gramatikës universale qëndron ideja se njeriu nuk mëson vetëm nga përvoja, por nga struktura krijuese e mendimit, e aftë të gjenerojë ide të reja nga pak informacion.
Mendja njerëzore nuk është depo, por laborator; nuk është kujtesë, por imagjinatë.
Në anën tjetër, modelet si ChatGPT veprojnë mbi bazën e parashikimit statistikor.
Ato përpunojnë qindra miliarda fjalë dhe krijojnë tekste që duken të arsyeshme, por nuk kuptojnë asgjë nga çfarë thonë.
Makina nuk pyet pse, ajo vetëm llogarit sa shpesh.
Në këtë sens, Chomsky e sheh inteligjencën artificiale si një pasqyrë që imiton dritën, pa e kuptuar burimin e saj.
Ajo është produkt i një logjike pa ndërgjegje, e aftë për formë, por jo për thelb.
Dallimi që Chomsky ngre është rrënjësor: njeriu krijon sepse shpjegon, ndërsa makina përsërit sepse nuk di të shpjegojë.
Krijimi është akt kuptimi, jo riprodhimi.
Nëse njeriu arrin të bëjë art, filozofi, shkencë, është sepse brenda tij ndodh diçka që asnjë algoritëm nuk mund ta imitojë, ndjeshmëria ndaj kuptimit dhe absurdit, ndaj së bukurës dhe së drejtës.
Për Chomskyn, këtu qëndron dallimi midis inteligjencës si ndjeshmëri dhe inteligjencës si përllogaritje.
Në vijim të argumentit, Chomsky prek një plagë të thellë të kohës sonë: përdorimin e punës krijuese njerëzore si lëndë të parë për algoritmet.
Kur një sistem mëson nga miliona tekste, piktura, partitura e zëra, për të gjeneruar më pas diçka “të re”, pa përmendur burimin, ai kryen një formë të rafinuar vjedhjeje kulturore.
Prandaj Chomsky e quan këtë “vjedhjen më të madhe të pronës intelektuale në histori”, duke e krahasuar me grabitjen e tokave të indigjenëve nga kolonët evropianë.
Ky nuk është një sulm kundër shkencës, por një thirrje për ndërgjegje, për të ruajtur nderin e krijimit njerëzor në një botë që po i dorëzohet automatizmit të formës.
Në thelb, Chomsky nuk na fton të refuzojmë makinat, por të mos harrojmë vetveten.
Nëse teknologjia fillon të mendojë për ne, atëherë ne rrezikojmë të ndalojmë së menduari për veten.
Në këtë përballje të heshtur midis njeriut dhe algoritmit, pyetja nuk është më “sa i mençur është kompjuteri?”, por “sa i ndërgjegjshëm mbetet njeriu?”
Në fund, fjala e Chomskyt nuk është mallkim, por kujtesë:
Mendja njerëzore nuk është vetëm instrument për zgjidhje, por mister për t’u ruajtur.
Në një kohë kur makinat shkruajnë, pikturojnë dhe flasin, njeriu duhet të kujtojë se vetëm ai kupton.
Dhe kuptimi është forma më e lartë e lirisë.
