Nga Albert Vataj
Në kujtesën e artit europian, shekulli i XVII mbetet epoka e dritës, jo vetëm për zhvillimin e saj piktorik, por edhe për mënyrën se si drita u bë gjuhë e shpirtit. Në këtë univers, ku çdo rreze ishte përsiatje dhe çdo hije përkujtim i misterit, shfaqet figura e Barent Fabritius (1624–1673), një piktor që doli nga studioja e Rembrandtit për të ndërtuar, në heshtje e përulësi, tablonë e tij të brendshme.
Fabritius, biri i një drejtori shkolle dhe marangoz në rininë e hershme, e mori mbiemrin e tij nga latinishtja faber, “ai që ndërton me duar”. Dhe ndoshta, përmes këtij përkthimi simbolik, kuptohet më thellë natyra e tij krijuese: një ndërtues i dritës, një gdhendës i shpirtit njerëzor me penel dhe ngjyrë. Ai nuk kërkoi famën e Rembrandtit, as dramatizmin e tij monumental; Barenti kërkoi qetësinë, atë lloj dritë që nuk verbon, por ndriçon nga brenda.
Në punët e tij, që datojnë kryesisht nga vitet 1650, ndihet ndikimi i fortë i mjeshtrit, por edhe përpjekja për ta tejkaluar atë, jo me kundërshtim, por me përunjësi. Ai ruan tonalitetin e thellë të dritëhijes, sfondet e errëta që përthithin figurën, por brenda tyre fut një frymë më të butë, më të njerëzishme. Drita e Fabritiusit nuk zbret nga qielli për të zbuluar hyjnoren, ajo buron nga vetë njeriu, si përkujtim se shpirti është tempulli i dritës.
Historiani i artit Jakob Rosenberg e përkufizonte ndikimin e Rembrandtit mbi nxënësit e tij si “një formë shëlbimi estetik, ku drita bëhet mjet i moralit”. Pikërisht në këtë kuptim, Barent Fabritius mbetet një nga trashëgimtarët më të pastër të këtij “moralizmi të dritës”. Ai nuk e përdor dritën për të tronditur, por për të qetësuar; jo për të zbuluar madhështinë, por për të përqafuar brishtësinë njerëzore.
Në portretet e tij biblike e mitologjike, Jobi në vuajtje, Profeti Elizeu, apo Të martuarit e vjetër, vihet re një ndjesi qetësie përtej dhimbjes. Figura e njeriut qëndron e heshtur, por e gjallë në shpirt; drita e ngrohtë rrethon jo si zbulesë, por si pranim. Është si një lutje pa fjalë, që përzien brendinë e shpirtit me heshtjen e përjetësisë.
Nëse Rembrandti ishte “dramaturgu i dritës”, siç e ka quajtur Kenneth Clark, atëherë Barent Fabritius mund të quhet “poeti i qetësisë së ndriçuar”. Ai zbut tensionin e mjeshtrit dhe e kthen dritën në frymë, në kujtesë të ngrohtë që qëndron pezull midis jetës dhe përjetësisë.
Edhe pse nuk arriti famën e vëllait të tij më të madh, Carel Fabritius, apo lavdinë e mjeshtrit të tij Rembrandt, Barenti mbetet një figurë që dëshmon një të vërtetë themelore të artit: se dritat e mëdha ushqehen nga dritat e heshtura. Pa këta ndriçues të përulët, arti do të mbetej vetëm spektakël; me ta, ai bëhet ndjesi, kujtesë dhe shpirt.
Në përvjetorin e ndarjes së tij nga jeta, kujtojmë Barent Fabritiusin si njeriun që zgjodhi të mos garojë me madhështinë, por ta ndriçojë nga brenda. Ai mbetet një dëshmi se mjeshtëria nuk qëndron vetëm te teknika, por te përulësia; se arti i vërtetë nuk kërkon të mahnitë, por të preket; se drita më e bukur është ajo që frymon në heshtje.
