Albert Vataj
László Krasznahorkai është, jo vetëm fitues i Çmimit Nobel për Letërsi 2025, shkrimtari i fundit i apokalipsit dhe i parë i përjetësisë, një autor që ndërton letërsinë si proces shpirtëror.
Po, ai nuk shkruan për t’u kuptuar, por për t’u përjetuar.
Në universin e tij, çdo fjalë është një përpjekje për të mbajtur botën që po shembet, çdo fjali një përshpëritje e njeriut që ende kërkon kuptim në rrënoja.
Susan Sontag ka shkruar se ai është “një nga ata shkrimtarë që të kujtojnë pse letërsia ekziston: për të parë botën ndryshe, më thellë, më me dhimbje”.
Edhe W. G. Sebald, që e ka vlerësuar publikisht, e konsideronte si “trashëgimtar të një fryme metafizike që Evropa e ka harruar”. Ndërkohë, revista The Paris Review e cilëson si autor që “e kthen ankthin njerëzor në poezi dhe kaosin në formë estetike”.
Shkrimtari hungarez László Krasznahorkai, është një nga ata autorë që shkrimin e kanë kthyer në përvojë përtej fjalës, në një udhëtim drejt zemrës së errët të ekzistencës njerëzore. Akademia Suedeze e duke e kurorëzuar atë nobelistin e këtij viti në letërsi e nderoi me motivacionin: “Për një vepër magjepsëse dhe vizionare, e cila, në mes të një tmerri apokaliptik, riafirmon fuqinë e artit.” Dhe vërtet, tek ai arti bëhet strehë e fundit e shpirtit përballë shkatërrimit, një mënyrë për ta shpëtuar njeriun nga vetë humbja e kuptimit.
Në prozën e Krasznahorkait fryn një erë profecie. Ai e sheh botën si një peizazh të rrënuar, ku drita e shpëtimit rrezaton përmes mjegullës së frikës, mashtrimit dhe vetmisë. Në “Tangoja e Satanait”, romanin e tij më të njohur, botuar edhe në shqip nga shtëpia botuese Aleph, një fshat i harruar pret me ankth rikthimin e një shpëtimtari të rremë, Irimiás, që kthehet për të risjellë shpresë, por përfundon duke zbuluar gënjeshtrën e madhe të ekzistencës. Ky tekst është si një liturgji e errët mbi iluzionin e shpëtimit dhe mbi etjen njerëzore për një rend të ri që gjithnjë përfundon në kaos.
Fjalitë e tij, të gjata e të ngjeshura, rrjedhin si lumenj pa brigje, ku mendimi nuk pushon, por gjarpëron midis apokalipsit dhe përsiatjes filozofike. Krasznahorkai është një mjeshtër i ritmit hipnotik, një bashkues i Kafkës me Dostojevskin në një gjuhë që flet për fundin e botës, por edhe për përpjekjen e njeriut për ta kuptuar vetveten në atë fund.
Romane si “Melankolia e Rezistencës”, “Seiobo atje poshtë” dhe “Kthimi i Baron Wenckheim-it” janë udhëtime nëpër një kozmos të sëmurë, ku shpirti endet mes shpresës dhe dëshpërimit, ndërsa arti shfaqet si e vetmja mbretëri e pakorruptueshme. Ai e sheh rrënimin si mënyrë për të parë më qartë, dëshpërimin si kushtrim për t’u zgjuar, dhe errësirën si dritë të përmbysur që na fton të shohim më thellë.
László Krasznahorkai është një nga zërat më të veçantë dhe sfidues të letërsisë bashkëkohore evropiane, një shkrimtar që e ka kthyer prozën në një akt filozofik të kërkimit të kuptimit në një botë që përjeton rrënim moral dhe shpirtëror.
Specifika e tij dalluese nuk qëndron vetëm te temat, por edhe te forma e rrëfimit, te ritmi, te gjuha që përpiqet të kapë përjetësinë brenda një fjali të vetme.
Stili i Krasznahorkait është menjëherë i dallueshëm për nga struktura sintaksore: fjali që mund të zgjasin faqe të tëra, me pak ose aspak pikësim, duke krijuar ndjesinë e një rrjedhe të pandërprerë mendimi.
Kritiku James Wood e ka quajtur “një nga mjeshtrit e fundit të fjalive të pafundme”, që përmes një syntax-i të lodhshëm e magjepsës, arrin të krijojë ndjesinë e përhumbjes metafizike.
Në shkrimin e tij ndërthuren ndikime të forta nga Kafka, Dostojevski, Thomas Bernhard, Beckett dhe filozofët e krizës së modernitetit si Nietzsche apo Heidegger.
Por ndryshe nga Kafkës, që e përshkruan absurditetin me ironi të ftohtë, Krasznahorkai e ngarkon atë me tragjizëm kozmik.
Nga Dostojevski trashëgon përballjen e vazhdueshme të shpirtit me mëkatin, nga Bernhard ritmin monologjik, dhe nga Kafka strukturën e labirintit moral.
Ai ka krijuar, siç shkruan kritiku hungarez Péter Esterházy, një “realizëm apokaliptik”, ku çdo përpjekje për rend dhe kuptim është vetëm një tjetër formë çmendurie njerëzore.
Bashkëpunimet me regjisorin Béla Tarr e kanë bërë veprën e Krasznahorkait edhe më të ndjeshme vizualisht. Filmat si “Satantango” (7 orë e gjysmë) dhe “Werckmeister Harmonies” janë përkthime filmike të ritmit të tij të brendshëm, një kinematikë e mendimit, ku koha ngadalësohet për t’u bërë përjetësi.
Ky bashkëpunim ka ndihmuar që lexuesit ta kuptojnë se stili i Krasznahorkait është në thelb muzikor dhe vizionar, më afër një partiture sesa një tregimi linear.
Në Hungari, në fillim u lexua si autor “i errët dhe i vështirë”, një “asket i fjalës” që i sfidonte lexuesit me tekstin e tij hermetik. Por me kalimin e viteve, kritika kombëtare e pa si zë moral të një epoke pas-komuniste, që përmes alegorisë tregonte shkatërrimin e njeriut në sistemet totalitare dhe më pas në zbrazëtinë kapitaliste.
Në Perëndim, ai u zbulua më vonë, veçanërisht pas përkthimeve nga George Szirtes dhe Ottilie Mulzet.
Kritika anglosaksone e ka përshkruar si “një vizionar të fundit të Europës Lindore” (The Guardian) dhe “një Dante të shekullit XXI” (The New York Review of Books).
Krasznahorkai, ky shtegtar i përjetshëm midis qytetërimeve dhe fjalës, ka ndërtuar një univers ku fundi i botës është vetëm fillimi i një vetëdijeje të re. Çmimi Nobel i vitit 2025 nuk është vetëm një kurorë mbi kryet e tij, por një shenjë se letërsia ende mund të shpëtojë njeriun, nëse ka guximin ta shohë veten në pasqyrën e errët të një profeti të tillë.
Në fund, ai na kujton se arti nuk lind për të na qetësuar, por për të na zgjuar. Dhe në zërin e tij, në atë ritëm të ngadaltë, të dendur, që të përpin si valë, dëgjohet ende një pyetje e lashtë: a mund të mbijetojë njeriu përmes fjalës kur bota po përfundon?
