Nga Albert Vataj
Çmimi Nobel është, pa dyshim, një nga institucionet më të ndritura të mendimit dhe përpjekjes njerëzore. Ai është një rrëfim i pandërprerë mbi përmasat që mund të arrijë njeriu kur dijen e bashkon me ndershmërinë, kur shpirtin e kërkimit e kthen në mision, dhe kur mendja shërben për t’i dhënë botës dritë. Çdo tetor, bota pret me një lloj solemniteti lajmërimin e laureatëve të rinj — njerëz që, në mënyra të ndryshme, kanë lënë një gjurmë në fushën e dijes, artit ose paqes.
Nga testament i kontestuar në amanet njerëzor
Historia e Çmimit Nobel nis me një testament. Alfred Nobel, shpikësi suedez i dinamitit, njeri i pasur, por me ndërgjegje të trazuar për përdorimet vdekjeprurëse të shpikjes së tij, vendosi që pasuria e tij të shërbente për të shpërblyer ata që “i kanë sjellë më shumë dobi njerëzimit”. Vendim ky që tronditi familjarët e tij dhe që ata tentuan ta ndalonin në gjykatë. Por amaneti i Nobelit, me një ngulm moral që sfidoi interesat materiale, u zbatua pesë vjet pas vdekjes së tij. Kështu, në vitin 1901, u ndanë për herë të parë Çmimet Nobel në pesë fusha: fizikë, kimi, mjekësi, letërsi dhe paqe. Më vonë, në vitin 1969, iu shtua edhe ekonomia, me mbështetjen e Bankës Qendrore të Suedisë.
Ajo që filloi si një nismë testamentare, u bë një sistem vlerash që sot përfaqëson ndërgjegjen më të lartë të njerëzimit.
Lavdia dhe paradokset e pavdekësisë
Një nga paradokset më të njohura të Çmimit Nobel është se ai nuk i jepet të vdekurve. Rregulli është i qartë: vetëm të gjallët mund të nderohen. Por vetë historia e tij njeh disa përjashtime. Dag Hammarskjöld, sekretari i përgjithshëm i OKB-së, mori çmimin për paqe në vitin 1961 pas vdekjes, po ashtu edhe poeti suedez Erik Axel Karlfeldt në 1931. Pas vitit 1974, rregullorja u rishikua dhe kjo praktikë u ndalua. Megjithatë, fati ndërhyri sërish më 2011, kur Ralph Steinman u shpall fitues i Çmimit Nobel për Mjekësi tre ditë pasi kishte ndërruar jetë — një rast që u pranua si “përjashtim njerëzor”.
Ky episod tregon se, në thelb, Nobeli nuk është thjesht një shpërblim, por një lloj përulësie e historisë ndaj atyre që nuk arritën ta shohin lavdinë e tyre në jetë.
Dritat e dyfishta të mendimit: kur lavdia përsëritet
Pak njerëz kanë qenë aq të jashtëzakonshëm sa për të fituar Çmimin Nobel më shumë se një herë. John Bardeen është i vetmi që ka marrë dy herë Nobel për fizikë: një herë në 1956 për shpikjen e tranzistorit, dhe më pas në 1972 për teorinë e superpërçueshmërisë. Frederick Sanger, biokimist britanik, fitoi dy herë në kimi – në 1958 për shpjegimin e strukturës së insulinës dhe në 1980 për përcaktimin e strukturës së ADN-së.
Ndër më të veçantët është Linus Pauling, i cili fitoi dy çmime në fusha krejt të ndryshme: në Kimi (1954) dhe në Paqe (1962), duke u bërë i vetmi njeri në histori që ka fituar dy Nobel-e individuale pa bashkëlaureatë. Dhe mbi të gjitha, Marie Curie mbetet ikonë e jashtëkohshme: një grua që në një epokë të mbyllur për femrat arriti të fitojë çmimin Nobel në Fizikë (1903) dhe Kimi (1911), duke u bërë simbol i përhershëm i përkushtimit shkencor dhe i sakrificës.
Kur nderimi refuzohet
Jo të gjithë e kanë pranuar këtë lavdi. Jean-Paul Sartre, filozofi dhe shkrimtari francez, e refuzoi Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1964, duke mbetur besnik ndaj parimit të tij për të mos u lidhur me asnjë institucion zyrtar. Po ashtu, Le Duc Tho, diplomati vietnamez, refuzoi Çmimin Nobel për Paqe (1973), duke e quajtur të pamoralshëm nderimin në një kohë kur lufta në Vietnam ende vazhdonte.
Në një tjetër kohë, gjatë regjimit nazist, shkencëtarët gjermanë Richard Kuhn, Adolf Butenandt dhe Gerhard Domagk u detyruan të refuzonin çmimet e tyre, për shkak të urdhrit të Hitlerit që ndalonte çdo marrëdhënie me Akademinë e Suedisë. Ata i morën çmimet pas luftës, por jo shpërblimin financiar — një kujtesë se pushteti politik shpesh ka tentuar ta shtypë mendimin e lirë.
Femrat dhe dritat e vonuara
Në një shekull e më shumë histori, femrat kanë marrë vetëm një pjesë modeste të çmimeve Nobel. Nga mbi 1000 laureatë, vetëm rreth 65 janë gra. Dhe megjithëse numri po rritet ngadalë, hendeku mbetet i madh, veçanërisht në shkencë.
Përveç Marie Curie, qëndrojnë emra si Dorothy Hodgkin në kimi, Barbara McClintock në mjekësi, Malala Yousafzai në paqe (fituesja më e re ndonjëherë, vetëm 17 vjeç), Toni Morrison dhe Olga Tokarczuk në letërsi, apo Esther Duflo, e cila në vitin 2019 u bë fituesja më e re e Çmimit Nobel në Ekonomi, në moshën 46-vjeçare. Secila prej tyre është dëshmi se historia e grave në dijen njerëzore është ende duke u shkruar.
Kombet dhe shkenca si pasuri e njerëzimit
Në garën e lavdisë shkencore, Shtetet e Bashkuara mbeten vendi më i suksesshëm në historinë e Nobelit, me mbi 420 laureatë. Në vijim renditen Mbretëria e Bashkuar, Gjermania, Franca dhe Suedia, ndërsa Japonia është ndër vendet aziatike që ka njohur rritje të shpejtë në dekadat e fundit. Kjo pasqyron jo vetëm potencialin e individëve, por edhe investimin e vendeve në kërkim dhe arsimim.
Moshoja mesatare e fituesve është rreth 59 vjeç, ndërsa më i riu, William Lawrence Bragg, e fitoi çmimin në moshën 25-vjeçare në vitin 1915, për fiziken e difraksionit të rrezeve X. Në anën tjetër të spektrit qëndron John B. Goodenough, që në moshën 97-vjeçare fitoi Nobel-in për Kimi në vitin 2019 — dëshmi e qartë se drita e mendjes nuk shuhet me moshën.
Trashëgimia morale e një ideali
Në më shumë se një shekull ekzistence, Çmimi Nobel nuk është vetëm një vlerësim shkencor apo letrar — është një rit i përvitshëm i ndërgjegjes njerëzore. Ai i përket atyre që kanë zgjedhur të kërkojnë dritën në vend të lavdisë, që kanë guxuar të sfidojnë errësirën me argument, eksperiment, apo fjalë.
Në çdo emër fituesi, në çdo fjalim pranimi, qëndron e njëjta thirrje që e udhëhoqi Alfred Nobelin: se jeta merr kuptim vetëm kur përdoret për t’i bërë mirë njerëzimit. Dhe pikërisht për këtë arsye, përtej statistikave, rekordeve apo përjashtimeve, Çmimi Nobel mbetet dëshmia më e qartë e besimit në madhështinë e njeriut.
Në fund, më shumë sesa një medalje ari, një shumë parash apo një ceremoni në Stokholm, Nobel-i është një përulje para shpirtit krijues — një kujtesë e përvitshme se shpresa, arsyeja dhe humanizmi janë ende të mundshëm. Dhe se, ndoshta, çdo ide që ndryshon botën është një mënyrë për ta bërë amanetin e Alfred Nobelit të pavdekshëm.
