Nga Albert Vataj
Ka portrete që nuk janë thjesht pamje, por drama që s’pushojnë së rrëfyeri. Një nga ato është fytyra e Beatrice Cenci, e një vajze që për shekuj u shndërrua në simbol të pafajësisë së dënuar dhe të vuajtjes së shenjtëruar. Piktura që mendohet të ketë frymëzuar Shelley-n dhe Stendhal-in është ajo e një gruaje të re, e cila u ekzekutua më 11 shtator 1599 për vrasjen e babait të saj.
Kur Charles Dickens vizitoi Romën në fillim të vitit 1845, ai e përshkroi përvojën e takimit me këtë portret si një tronditje të thellë shpirtërore. Ai shkroi se ishte “pothuajse e pamundur për t’u harruar”: një vajzë e re me një çallmë të bardhë, që shikonte prapa mbi supe drejt artistit, me një vështrim ku përziheshin “shpresa qiellore, një pikëllim i bukur dhe një pafuqi e shkretë tokësore”. Ishte fytyra e një martire, një dritë e fikur në mes të dhunës dhe padrejtësisë njerëzore.
Tema e portretit ishte Beatrice Cenci, një vajzë e fisnikërisë romake, që në moshën 22-vjeçare u dënua me vdekje, bashkë me nënën dhe vëllain e saj, për vrasjen e babait, Kontit Francesco Cenci. Historia e saj është një nga më të errëtat e Italisë së fund-shekullit XVI: një vajzë që, sipas dëshmisë së saj, kishte përjetuar abuzime të tmerrshme dhe dhunë të përsëritur nga i ati. Edhe pse disa historianë kanë vënë në dyshim pretendimin e saj për përdhunim, askush nuk ka mohuar mizorinë e Francesco Cencit, një njeri që përfaqësonte abuzimin më të paskrupullt të pushtetit patriarkal.
Piktura e Beatrices, që u bë shenjë e një bukurie të trishtë dhe një shpirti të përulur para fatit, magjepsi shumë krijues të epokës romantike. Shelley e pa në të mishërimin e rebelimit moral kundër tiranisë, ndërsa Stendhal e quajti “fytyrën më prekëse që arti ka njohur ndonjëherë”. Por lidhja midis portretit dhe Beatrice Cencit nuk ishte e hershme: vetëm në fund të shekullit XVIII piktura filloi të identifikohej me figurën e saj tragjike.
Tradita ia atribuoi veprën mjeshtrit bologneez Guido Reni, për të cilin thuhet se e kishte parë Beatricen në qelinë e saj, ose në rrugën drejt skaffoldit, çast që ai e përjetësoi me përulësi dhe dritë të përtejme. Megjithatë, studimet më të reja zbulojnë se gruaja e portretizuar mund të jetë në fakt Ginevra Cantofoli, një piktore e harruar nga Bolonja baroke, e cila kishte lënë gjurmë të vetat në atelietë ku femrat artistike ishin hije të përjashtuara.
Kështu, për ironi të historisë, dy gra u fshinë në të njëjtin imazh: njëra, viktimë e një babai abuziv dhe e një shoqërie mizore; tjetra, një artiste e heshtur që shekujt ia morën emrin. Beatrice dhe Ginevra u shkrinë në një figurë të vetme, në atë që arti dhe romantizmi e ngritën në simbol të dhimbjes së shenjtë dhe të pasionit të pafajshëm.
Ndoshta, në këtë ngatërrim, qëndron tragjizmi më i thellë i portretit: fytyra që s’e dimë kujt i përket, por që na mëson se si e bukura dhe e dhimbshmja, e vërteta dhe legjenda, mund të bashkëjetojnë në një dritë të përjetshme që s’e shuan as koha, as harresa.
