Nga Albert Vataj
Ka çaste në historinë e njerëzimit ku koha duket se ndalon për të mbajtur frymën, sepse aty, në një vend dhe në një kohë të caktuar, janë mbledhur shpirtrat më të ndritur të mendimit. Konferenca e pestë “Solvay”, e zhvilluar në Bruksel në tetorin e vitit 1927, është pikërisht një prej atyre kapitujve ku gjithë dija e shekullit merr trajtë, mishërohet në një foto që sot e kësaj dite na lë pa fjalë. Ajo nuk është thjesht një kujtim arkivor, por një portë drejt misterit të shkencës moderne, ku përplasen vizione mbi ligjin dhe rastësinë, mbi Zotin dhe universin. Në atë kornizë historike, të ngjizur në një copë letër fotografike, janë ulur e ngritur krah për krah ata që do të përcaktonin fatin e fizikës, dhe rrjedhimisht, të gjithë qytetërimit.
Nga data 24 deri më 29 tetor 1927, në Bruksel u zhvillua Konferenca e pestë “Solvay”. Ndoshta konferenca më e famshme shkencore në histori. Shtatëmbëdhjetë nga 29 pjesëmarrësit, ishin ose u bënë fitues të Çmimit Nobel.
Ky aktivitet që është jetësuar në këtë foto zyrtare është historike sepse pikërisht në këtë konferencë, fizikanti i madh, Albert Ajnshtajni tha frazën e famshme: “Perëndia nuk luan zare”. Bohri i’u përgjigj: “Ajnshtajni, mos i thuaj Perëndisë çfarë të bëjë”.
Kjo foto ka një rëndësi tjetër të madhe, ngase në mes gjithë kokave më të pushtetshme të shkencës të shekullit XIX është edhe një grua, Mari Kyri, e para e deriatëhershme që ka rrëmbyer mes sundimit maskilist çmimin Nobel.
Në këtë foto të punuar me ngjyra është asambleja e konferencës:
Rreshti i parë, ulur, nga e majta në të djathtë:
Irving Langmuir, Max Planck, Marie Curie, Hendrik Lorentz, Albert Einstein, Paul Langevin, Charles-Eugene Guye, CTR Wilson, Owen Richardson.
Radha e mesme, gjithashtu të ulur, nga e majta në të djathtë:
Peter Debye, Martin Knudsen, William Laërence Bragg, Hendrik Anthony Kramers, Paul Dirac, Arthur Compton, Louis de Broglie, Max Born, Niels Bohr.
Radha e pasme, në këmbë, nga e majta në të djathtë:
Auguste Piccard, Émile HENRIOT, Pali Ehrenfestit, Shtigjet zemrën, Théophile de Donder, Erwin Shrodingerit, JE Athena ndjehet, Wolfgang Pauli, Werner Heisenberg, Ralph Fowler, Léon Brillouin.
Kjo fotografi mbetet më shumë sesa një kujtim i një konference të shkuar. Ajo është si një ikonë e mendjes njerëzore, një testament i asaj se si gjeniu nuk lind në vakum, por në dialog, në debat, në kundërshti dhe në kërkim të përjetshëm. Çdo fytyrë aty është një kapitull më vete, një dëshmi se njerëzimi, mes kufijve të padijes dhe shpresës, ka ditur të kërkojë dritë. E mes gjithë këtyre figurave të pushtetshme, që burrëria e kohës i ngulte në karriget e akademive, qëndron e vetëmja grua, Marie Curie, si simbol i një bote që lëviz, që guxon të përfshihet. Në këtë kornizë shekullore është ngërthyer jo vetëm historia e shkencës, por edhe një pjesë e historisë së Zotit, të cilit njëri nga ata – Ajnshtajni – i vuri pyetje, ndërsa tjetri – Bohri – ia ktheu me një mësim të heshtur. Dhe ndoshta, kjo është arsyeja pse kjo foto nuk është thjesht një kujtesë, por një përjetim i vetë përjetësisë së dijes.
