Nga Albert Vataj
Në zemrën e çdo marrëdhënieje njerëzore fshihet një paradoks i vjetër sa vetë jeta: etja për t’u afruar dhe ankthi nga afërsia e tepërt. Kjo nuk është thjesht një dilemë e dashurisë, por një enigmë e qenies sonë, mall-i për ngrohtësinë e tjetrit përplaset me nevojën për të ruajtur hapësirën tonë të brendshme, atë territor të shenjtë ku identiteti merr frymë. Të jesh pranë është dhuratë dhe rrezik njëkohësisht: më shumë afërsi sjell ngrohtësi, por edhe lëndim; më shumë distancë ofron mbrojtje, por edhe vetmi. Këtë tension delikat, që lëviz mes dëshirës dhe frikës, e artikuloi me mjeshtëri filozofi gjerman Arthur Schopenhauer (1788–1860) në veprën e tij Parerga dhe Paralipomena (1851), duke i dhënë formë parabolës së njohur si dilema e iriqëve.
Parabola e Schopenhauer-it:
“Një ditë të ftohtë dimri, një numër iriqësh u grumbulluan shumë pranë njëri-tjetrit për të shmangur ngrirjen përmes ngrohtësisë së ndërsjellë. Por shpejt ndjenë efektin e gjembave të tyre mbi njëri-tjetrin, gjë që i bëri të largoheshin sërish. Kur nevoja për ngrohtësi i afroi përsëri, shqetësimi nga gjembat u përsërit, kështu që u hodhën mes dy të këqijave, derisa zbuluan distancën e duhur nga e cila mund të toleronin më mirë njëri-tjetrin. Kështu, nevoja për shoqëri që buron nga zbrazëtia dhe monotoninë e jetës së njerëzve, i shtyn ata të afrohen; por cilësitë e shumta të pakëndshme dhe të neveritshme, si dhe mangësitë e padurueshme, i largojnë sërish. Distanca mesatare që më në fund zbulojnë, dhe që u mundëson të durojnë praninë e njëri-tjetrit, bën që nevoja për ngrohtësi të ndërsjellë të kënaqet vetëm pjesërisht, por nga ana tjetër, gjembat nuk ndihen.”
Schopenhauer e shndërroi këtë skenë në metaforë për marrëdhëniet njerëzore: nevoja për afërsi përplaset me të metat dhe të papërballueshmet e karakterit të tjetrit. Vetëm në një distancë të negociuar, shoqëria bëhet e durueshme.
Shumë më vonë, Kahlil Gibran e rifomuloi këtë tension në një ton poetik. Në “Profeti” ai këshillonte të dashuruarit:
“Duajeni njëri-tjetrin, por mos bëni një lidhje dashurie: le të jetë më mirë një det në lëvizje mes brigjeve të shpirtit tuaj.”
Këtu dashuria nuk është shkrirje, por bashkëjetesë e dy brigjeve të pavarura. Afërsia gjen kuptim vetëm përmes hapësirës së ndërmjetme, ku secili ruan identitetin dhe lirinë e vet.
Edhe Rainer Maria Rilke e thelloi këtë mendim në “Letra për një poet të ri”:
“Edhe mes qenieve njerëzore më të afërta, vazhdojnë të ekzistojnë distanca të pafundme.”
Për Rilke-n, dashuria nuk është anulimi i këtyre distancave, por arti për t’i bërë ato të banueshme. Afërsia bëhet e qëndrueshme vetëm kur dy njerëz dinë të durojnë dhe të admirojnë hapësirën që i ndan.
Psikologjia moderne e emërton këtë paradoks si tension mes intimitetit dhe autonomisë. Çdo lidhje kërkon një ekuilibër të brishtë:
Intimiteti na jep siguri, prekje, përkatësi.
Autonomia na jep liri, identitet, frymëmarrje.
Kur njera anashkalohet, marrëdhënia kthehet ose në mbytje, ose në zbrazëti. Pikërisht këtu vlen mësimi i iriqëve, gjetja e një distance optimale ku të dyja nevojat ushqehen. Psikoterapistë si Irvin Yalom dhe Esther Perel kanë theksuar se dashuria e pjekur nuk zhduk kufijtë, por i bën ata të përshkueshëm e të ndjeshëm.
Në plan ekzistencial, dilema e iriqëve na kujton se njeriu është një qenie e dënuar të jetojë mes mall-it për tjetrin dhe vetmisë së pashmangshme. Gjembat tanë nuk janë vetëm difekte, por shenja të individualitetit. Po të mos ishin, ndoshta nuk do të kishim distancë, por as dëshirë për t’u afruar. Paradoksi është vetë kushti i dashurisë.
Dashuria është vallëzimi i përhershëm midis afrimit dhe largimit. Një hap më shumë drejt, dhe gjembat shpojnë; një hap më shumë larg, dhe ngrihesh në vetmi. Sekreti nuk është të zhdukim këtë tension, por ta pranojmë si thelbin e lidhjes. Siç do të thoshte Rilke, distanca është hapësira ku dashuria merr frymë. Dhe siç na mëson Gibran, dashuria e vërtetë është një det i përbashkët, jo një kafaz.
Në fund, dilema e iriqëve nuk na mëson si të shmangim dhimbjen, por si ta durojmë dhe ta bëjmë të frytshme. Dashuria nuk është shkrirje, as arratisje, por art i qëndrimit në mes, aty ku ngrohtësia e lidhjes dhe liria e individit krijojnë së bashku një ekuilibër të brishtë, por jetik.
Në shekullin XXI, dilema e iriqëve merr një dimension të ri. Teknologjia na ka sjellë më afër se kurrë, por edhe na ka ekspozuar ndaj një afërsie artificiale që shpesh na lëndon më shumë se sa na ngroh.
Rrjetet sociale krijojnë iluzionin e intimitetit të vazhdueshëm, por shpesh na bëjnë të ndihemi të tejmbushur me praninë e tjetrit, të mbytur nga mesazhet, pëlqimet, komentet.
Marrëdhëniet online përballen me paradoksin e afërsisë pa trup dhe distancës pa largësi, një intimitet që digjet shpejt dhe që nganjëherë ngrihet po aq shpejt.
Privatësia bëhet më e brishtë, pasi hapësirat e brendshme të individit ekspozohen publikisht, duke i bërë “gjembat” më të mprehtë dhe më të dukshëm.
Në këtë realitet të ri, “distanca optimale” nuk matet vetëm me hapësirën fizike, por edhe me ritmin e komunikimit, me hapësirën virtuale dhe me aftësinë për të mos humbur individualitetin në një rrjedhë të pandërprerë ndërveprimesh.
Psikoterapistja Esther Perel vëren se një nga sfidat kryesore të dashurisë bashkëkohore është pikërisht “balancimi mes nevojës për siguri dhe dëshirës për liri”. Çiftet e sotme janë më të prirura ta shohin dashurinë jo si një bashkim përfundimtar, por si një negociatë të vazhdueshme të hapësirës dhe intimitetit.
Ky ndryshim tregon se dilema e iriqëve mbetet po aq e gjallë edhe sot: ajo është një udhërrëfyes për çdo marrëdhënie që përpiqet të qëndrojë midis dy ekstremeve, ftohtësisë së vetmisë dhe plagëve të afërsisë së tepruar.
