Nga Albert Vataj
Ka takime që nuk ndodhin me sy, por me shpirt. Ka afërsi që nuk maten me duar, por me jehonën që lë pas njeriu. Tolstoi dhe Dostojevski, dy gjigandët e letërsisë ruse, kurrë nuk u ulën pranë njëri-tjetrit, por gjithmonë u gjendën ballë për ballë në pasqyrën e shpirtit njerëzor të botës krijuese dhe magjisë së fjalës.
Njëri lindi shtatë vjet më parë, tjetri u shua nëntëmbëdhjetë vjet më vonë. Fati nuk u dha një bisedë, por u dha një përballje të mbetur në tentativë. Tolstoi doli nga salla pikërisht në çastin kur hyri Dostojevski. Takimi i tyre i vetëm mbeti një mos-takim, një kujtim i munguar që do të ushqente më shumë legjendën sesa realitetin.
Dhe megjithatë, lidhja ekzistonte. Tolstoi i thoshte Annës, gruas së Dostojevskit: “Më vjen keq që nuk e njoha kurrë burrin tuaj. Ai kishte ndjenja të vërteta kristiane. Ishte i aftë të pushtonte zemrat e njerëzve.”
Nga ana tjetër, Dostojevski e njihte peshën e Tolstoit. Në Ditari i një shkrimtari e quante “shkrimtari më popullor mes lexuesve të çdo shtrese”. Ai e admiroi Ana Kareninën, por një hije xhelozie e brente, sepse Tolstoi jetonte mes luksit dhe pasurisë, ndërsa ai vetë shkruante me gjakun e borxheve, me frymën e shkurtuar nga epilepsia, me shpirtin e goditur nga burgjet dhe internimet. Njëri shkruante në kopshtet e Yasnaya Polyana-s, tjetri në odat e errëta ku fjala dilte si klithmë.
E megjithatë, kur Dostojevski vdiq më 1881, Tolstoi ndjeu një tronditje të brendshme dhe i shkroi Shaharovit: “Nuk e kisha parë kurrë Dostojevskin, nuk kisha asnjë marrëdhënie me të, dhe papritur, kur ai vdiq, e kuptova se ishte njeriu më i afërt dhe më i dashur për mua. Ai ishte njeriu që unë isha.”
Këtu shfaqet misteri, dy qenie që nuk u prekën kurrë, por që u njohën më thellë se kushdo tjetër.
Dostojevski mbaroi “Krim dhe Ndëshkim” kur Tolstoi i binte kambanave të “Luftës dhe Paqes”. Njëri ishte anatomisti i shpirtit, kirurg i fajit dhe faljes; tjetri kronikan i botës, historian i zemrës dhe i kombit. Njëri pikturoi njeriun në përplasjen me mëkatin, tjetri në përplasjen me fatin. Njëri shihte qiellin nga humnera, tjetri shihte humnerën nga qielli.
Dhe megjithatë, të dy janë dy gjysma të së njëjtës simfoni,simfonisë së shpirtit rus. Pa Dostojevskin, Tolstoi do të mbetej vetëm si një epik moralist. Pa Tolstoin, Dostojevski do të tingëllonte vetëm si një profet i errët. Së bashku, edhe pse nuk u njohën kurrë, ata bëjnë një binom unik, një simbiozë të pashpjegueshme të shpirtit rus, ku letërsia ngrihet mbi jetë, mbi vdekje, mbi Zot, mbi njeri.
Por së bashku, ata krijuan një simbiozë të shpirtit rus, një dualitet që nuk e shkatërron, por e plotëson njëri-tjetrin. Dostojevski e dha errësirën ku lind drita e brendshme; Tolstoi e dha dritën ku njeriu zbulohet i vogël përpara misterit. Dy maja që nuk u prekën kurrë, por që krijuan një qiell të përbashkët mbi letërsinë botërore.
Sepse ka takime që nuk ndodhin në jetë, sepse i përkasin fuqisë eterne, ato ndodhin në përjetësi.
