Internimi zakonisht imagjinohet si humbje e atdheut, e përkatësisë, e ngrohtësisë së gjuhës amtare. Megjithatë, herë pas here, letërsia na tregon se internimi, sado mizor, mund të bëhet një burim i papritur fuqie. Të të shkëpusin nga vendi yt do të thotë të të detyrojnë të marrësh këndvështrim. Distanca mpreh shikimin. Dhe në fjalët e shkrimtarëve të internuar, kombet shpesh kanë rigjetur veten.
James Joyce u largua nga Irlanda dhe nuk u kthye kurrë, por e mbajti Dublinin në mendjen e tij. Nga Trieste e Parisi, ai shkroi Ulysses, një libër që e rindërtoi romanin modern, ndërsa nuk lëvizte kurrë përtej një dite të vetme irlandeze. Internimi i Joyce i dha atij lirinë paradoksale për ta parë atdheun e tij më qartë, për ta kthyer një Dublin të kolonizuar dhe të ndarë në skenë të komedisë universale njerëzore. Mungesa e tij ishte kushti i pranisë së tij.
Vladimir Nabokov humbi Rusinë nga revolucioni, pastaj Gjermaninë nga fashizmi, dhe më pas e gjeti veten i huaj në Amerikë. Nga kjo zhvendosje e trefishtë lindi Lolita, një roman që skandalizoi dhe magjepsi në të njëjtën masë. Por përtej polemikave, gjeniu i Nabokovit u formësua nga shikimi i dyfishtë i internimit: njohja se bukuria është gjithmonë nën kërcënim, butësia e kujtesës e mprehur nga e pakthyeshmja. Të lexosh Nabokovin do të thotë të ndjesh dhimbjen e dikujt që e di se shtëpia nuk është një vend ku mund të kthehesh, por diçka që duhet ta rikrijosh fjali pas fjalie.
Chinua Achebe, edhe pse jo i internuar në kuptimin gjeografik, jetoi në një internim kulturor brenda vetë vendit të tij, i arsimuar në shkolla koloniale, i ushqyer me letërsi angleze, ndërsa trashëgimia e tij Igbo shpërfillej si primitive. Përgjigjja e tij ishte Things Fall Apart, një roman që e ktheu gjuhën e perandorisë kundër vetes. Duke shkruar Afrikën brenda kanonit që e kishte fshirë, Achebe e rindërtoi letërsinë botërore nga periferia drejt qendrës. “Internimi” i tij nuk ishte jashtë vendit, por në tjetërsimin e të qenit i bindur se kultura e tij nuk kishte histori që meritonin të tregoheshin. Sfida e tij i dha zë miliona të heshturve nga kolonializmi.
Ajo që dëshmojnë Joyce, Nabokov dhe Achebe është se internimi nuk është vetëm zhvendosje, por edhe shndërrim. Është një shqyerje që kthehet në rikrijim. Në duart e tyre, internimi u kthye në rezistencë: kundër perandorisë, kundër harresës, kundër tiranisë së një narrative të vetme. Ai u bë edhe shpresë, se nga çarjet e humbjes mund të lindë diçka më e fortë, më e çuditshme dhe më e bukur.
Ndoshta kjo është dhurata e fshehtë e internimit. Të të mohohet një shtëpi është të mësosh se vetë letërsia mund të bëhet një e tillë. Për Joyce, ajo ishte Dublini i rindërtuar me bojë. Për Nabokovin, një shpirt rus i fshehur në anglisht. Për Achebe, rimarrja e një trashëgimie të heshtur. Secili dëshmoi se edhe kur kombet dështojnë, kujtesa dhe imagjinata ende mund të na strehojnë dot.
Përgatiti: Albert Vataj
