Nga Albert Vataj
Në mëngjesin e 10 gushtit të vitit 1865, në Piana dei Greci, atëherë e njohur mes arbëreshëve si Hora e Arbëreshëvet, u hap dritarja e parë e jetës së një shpirti të thirrur për të qenë kujtesë dhe lavdi e një kombi, anipse në dhé të huaj, në atë tokë ku mbiu fara e arbërve, u kultivua dhe u harlis pema e lartë e vetëdijes dhe përkatësisë nacionale.
Në atë fshat të rrëzuar mbi kodrat e Sicilisë, ku gjuhët takohen e nuk treten, ku shqipja e shekujve tingëllon si një këngë e trashëguar në gjak, lindi Zef Skiroi, biri i një familjeje të shquar dhe bartës i një trashëgimie që do ta bëhej zemra e veprës së tij.
Që në fëmijëri, djaloshi shfaq pasionin e hershëm për vargun dhe historinë: vetëm nëntë vjeç shkruan një vjershë kushtuar Skënderbeut, duke ngritur një flamur poetik që nuk do ta lëshonte kurrë. Aty, në strofullën e Horës, do të mbillej fara e dashurisë së tij për gjuhën, folklorin dhe për identitetin e atdheut të largët.
Studimet i kreu në Seminarin Shqiptar të Palermos, ku gjimnastika e mendjes u ushqye me Danten, Servantesin, Gëten, Shilerin, por edhe me lahutën e këngëtarit të fshatit. Ai nuk u mbyll në akademi si në një kullë fildishi: në vend të kësaj, u bë urë mes botës së librave dhe kujtesës gojore të arbëreshëve.
Në moshën 22-vjeçare, së bashku me Françesk Petën, themeloi në Palermo revistën “Arbëri i ri”, një tribunë e re ku fjala shqipe ndriçonte në letër, duke thirrur bashkëkombësit të mos e lëshonin gjuhën, këngën, zakonet. Po atë vit botoi përmbledhjen e parë poetike, duke bërë të dëgjohej zëri i tij përtej brigjeve të Italisë.
Në vitin 1890 përfundoi studimet për drejtësi dhe menjëherë mori titullin “docent” i letërsisë antike në Liceun “Garibaldi” të Palermos. Por horizonti i tij nuk do të ndalej këtu.
Në moshën 35-vjeçare, Zef Skiroi u bë titullar i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Institutin Mbretëror Oriental të Napolit – posti i parë i këtij lloji në Itali. Nga ky altar i dijes, ai nuk dha thjesht mësim; ai krijoi një brez të ri studiuesish dhe dashamirësish të gjuhës shqipe. Leksionet e tij nuk ishin të thata akademike: ato ishin si udhëtime përmes shekujve, ku nxënësit shihnin para syve epopenë e kombit shqiptar.
Në Napoli, ai u miqësua me figura të shquara si Luigji Pirandello dhe vazhdoi bashkëpunimin e nisur qysh herët me Jeronim de Radën dhe Gavril Darën e Ri. Në tri penat e tyre, letërsia arbëreshe mori pamjen e një triptiku poetik: Këngët e Milosaos, Kanga e sprasme e Balës dhe Mili e Hajdhia e Skiroit.
Zef Skiroi nuk ishte poet që shkruante për zbukurim; çdo varg i tij ishte thirrje, çdo poemë – një flamur.
“Mili e Hajdhia” (1890) është një poemë dashurie tragjike, ku dy zemra rinore bien viktimë e fatit, por mbi ta qëndron si sfond jeta e katundit arbëresh, ritet, zakonet, gjuha e pastër si burimi. Autori e rishkroi katër herë, duke e rritur peshën e saj artistike.
“Te dheu i huaj” (1891) është kryevepra e tij, një epope e mërgimit dhe e shpëtimit të gjuhës. Eqrem Çabej e quajti “epin kombëtar të shqiptarëve të Italisë” dhe “nderin e letërsisë shqipe”. Në të, malli për atdheun është i përzier me krenarinë e qëndresës kulturore.
“Mino” (1921) është një vepër e ngarkuar me dramë personale: i biri i tij, Mino, ishte vrarë në një intrigë politike më 1920. Poema është një vajtim i hollë e i thellë, ku pikëllimi privat bëhet metaforë për plagët e kombit.
Përmbledhjet e tij me këngë popullore, këngë lufte dhe këngë të përshpirtshme të kolonive arbëreshe janë sot thesare të albanologjisë.
Skiroi nuk ishte vetëm poet, por edhe publicist e gazetar, duke përdorur shtypin si një arenë për çështjen shqiptare. Ai botoi artikuj e ese që mbrojtën identitetin e arbëreshëve dhe që i bënë jehonë aspiratave kombëtare shqiptare, sidomos pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë.
Mori pjesë në kongrese shkencore, ndërhyri në debatet gjuhësore, dha përkthime të Virgjilit në një shqipe të gdhendur dhe mbrojti parimin se gjuha është trualli i vërtetë i atdheut.
Vitet e fundit të jetës iu rënduan nga humbjet. Tragjedia e djalit e goditi thellë, por nuk e rrëzoi nga detyra e tij morale: më 1925 mbajti një konferencë për të nderuar mikun e vrarë Luigj Gurakuqi.
Më 17 shkurt 1927, në Napoli, mbylli sytë, duke lënë pas një trashëgimi të pamatshme. Për arbëreshët, ai mbetet një profet i gjuhës; për letërsinë shqiptare, një urë e artë që lidh brigjet e Adriatikut me lartësitë e kulturës europiane.
Zef Skiroi është dëshmi se identiteti nuk shuhet në mërgim, por rritet si një pemë që i thith rrënjët nga dy toka: nga dheu i të parëve dhe nga dheu i huaj ku mërgimtari hedh farën e së nesërmes.
Në poezinë e tij, Shqipëria nuk është vetëm një vend, por një gjendje shpirtërore; një vend që jeton në këngë, në gjuhë, në kujtesë, dhe që nuk e njeh kufirin e hartës.
