Nga Albert Vataj
Që në shekullin e katërmbëdhjetë, kur koha përshkruhej me shkronja gurësh, Statutet e Shkodrës shkruanin për Pazarin, një dritare tregtie e ndritshme në hapësirë.
Një çerdhe e zejtarisë, ku era përgjonte fjalët e tregtarëve, e ku zhurma e mallrave gjallëronte mes gurëve dhe historisë së kalasë.
Pas erës së pushtimit, në vitin 1479, ku historia ndryshoi rrymat e saj, pazari u ringjall si Feniks nga hiri, me rrugë të ngushta dhe dritare me dritëza zjarri. Punishte zejtari, ku duart këndonin në ritmin e artit, Karvanseraj që ruanin historitë e udhëtarëve dhe erën e largët të deteve.
Në zemër të tij, Bezistani qëndronte si një oazë misterioze, ku mëndafshi i ndriçuar, ari dhe argjendi, shndrisnin si yje në qiellin e qytetit. Rreth tij, xhamia, medreseja, hani dhe banja publike, një univers i përzier i fesë, tregtisë dhe shoqërisë, ku jeta përhapej në çdo hap.
Në shekullin e tetëmbëdhjetë, nën hijen e Bushatllinjve, pazari u shndërrua në një perandori zejtarie, një mozaik jetëgjatë ballkanik.
Me mijëra duar punuan, me mijëra zëra u bashkuan, duke lidhur Shkodrën me Selanikun, Edrenenë e Venedikun, një rrjetë e gjallë ku kultura dhe mallrat rridhnin pa ndërprerje si vetë vërshimet e tre lumenjve që e ushqejnë Shkodrën, këtë legjendare me udhë ujore, freski dhe limf.
Pazari i Vjetër është më shumë se gurë dhe rrugë, është fryma e një qyteti që nuk harron kurrë zërat e të kaluarës, është tregtia e historisë që vazhdon të flasë në çdo kënd të Shkodrës, një testament i gjallë i artit, jetës dhe përjetësisë së një qyteti të dashur.
Të ecje nëpër Pazarin e Madh të Shkodrës, ishte si të hyje në një labirint të gjallë zejtarie, ku çdo gur flet dhe çdo mur ruan frymën e shekujve.
Mbi tridhjetë rrugë të ngushta, strehonin mjeshtra të artit të lashtë, qëndistarë që pëlhurat shndërronin në histori, rrobaqepës që këndonin me gjilpërën, argjendarë që zbukuronin dritën me argjendin e tyre të shndritshëm, farkëtarë që mishëronin zërin e hekurit.
Qindra duar dhe zemra punonin çdo ditë nën dritën e diellit dhe hijen e qytetit, ndërtues të ëndrrave që frymëzoheshin nga tradita dhe përkushtimi.
Planimetria e Pazarit, si një poezi arkitekturore, ndiqte një rregull të thellë, një hierarki të zëshme dhe të bukur: në skajet e tij, tregtia e gjallë e zhurmshme, ku kasapët shtronin tryezat e tyre, ndërsa afër zemrës qëndronin punishte të rafinuara, oaze mjeshtërie dhe magjie.
Në zemër të kësaj gjallërie qëndronte Bezistani, një treg i mbuluar, ndërtuar në vitin 1807, me dyqane dykatëshe që fshehnin pas dyerve ar dhe bizhuteri si thesare të kohës. Rreth tij xhami, medrese, hane, karavanserai dhe banjo publike, një botë e ngjeshur me jetën, me besimin dhe me tregtinë, një ekosistem ku çdo zë, çdo hap dhe çdo fije drite fliste për përkushtim dhe bashkëjetesë.
Në këtë peizazh të mbushur me histori, emri i Palok Lacës ngrihet si një yll i ndritshëm. Një tregtar i shquar, një mjeshtër i artizanatit, i lidhur me veshjet tradicionale, bizhuteritë prej argjendi, dhe ato arka të nuseve të pikturuara me dorë, që flasin për dashuri, për rrënjë dhe për art.
Familja e tij, bashkëshortja Drande, rrugët dhe pronat e tyre, ruajnë në heshtje kujtimet dhe rrëfimet që kaluan shekuj e brez pas brezi.
Historia e tij është gjetur e zbuluar mes fotografive të rralla dhe dokumenteve, ndërsa lidhjet e tij me elitën katolike dhe me praninë austro-hungareze zbulojnë urat që lidhin Shqipërinë me Evropën.
Objektet e tij të punuara me dorë, ruajtur në muzeun e Budapestit, janë dëshmi e një trashëgimie të gjallë, e një qytetërimi që jeton dhe frymon në çdo detaj.
Në majin e vitit 2024, kur Muzeu Marubi hapi dritaret e historisë, u shfaqën dyer të reja për njohjen e kësaj figure, pema gjenealogjike u ndërtua, kujtimet u rizbuluan dhe pasardhësit u bënë urë mes të kaluarës dhe të tashmes.
Një bashkëpunim midis dy muzeve, në Shkodër dhe Budapest, erdhi si një këngë e përbashkët, një himn për të ruajtur dhe për të nderuar këtë pjesë të veçantë të shpirtit shqiptar.
Ekspozita “Pazari i Humur i Shkodrës: Ringjallja e një Kujtese” u hap si një thirrje, një udhëtim përmes fotografisë dhe objekteve, një rrëfim i gjallë dhe magjik i një qyteti që nuk harrohet.
Aty, mjeshtëria dhe përkushtimi, tregtia dhe jeta, bashkohen për të krijuar një mozaik të bukur e të gjallë, një mozaik që flet me gjuhën e artit dhe të historisë, duke na kujtuar se çfarë është e vërtetë e përjetshme: rrënjët tona, dritat dhe hijet e qytetit tonë.
