Albert Vataj
Në një kornizë të vogël, vetëm 23,5 x 34 cm, e pikturuar me bojëra vaji mbi pëlhurë më 1880, Richard Caton Woodville Jr. arrin të përmbledhë një nga ato rrëfime ku historia, tragjika dhe figura njerëzore ngërthehen si fijet e një tapiserie të lashtë. Woodville, i njohur si një nga mjeshtrit më pjellorë të pikturës së betejës në fundin e shekullit XIX, këtu largohet nga zhurma e topave e tymi i barutit për të sjellë një moment të heshtur, por po aq dramatik: fatin e një gruaje që historia e njeh si Kyra Vassiliki.
Vassiliki, në moshën vetëm 12-vjeçare, kishte guximin e rrallë të kërkonte një audiencë me një nga figurat më të fuqishme dhe më të frikshme të Ballkanit të kohës, Ali Pashë Tepelenën, për të shpëtuar jetën e babait të saj. Historia thotë se ndërhyrja e saj jo vetëm që shpëtoi babanë, por e çoi atë vetë drejt një fati të paparashikuar: u martua me Ali Pashën në vitin 1808 dhe hyri në haremin e tij, duke mbetur megjithatë besnike ndaj fesë së saj të krishterë. E respektuar nga sundimtari dhe populli, ajo u bë një zë ndërmjetësues për komunitetin ortodoks, një lloj urë e pazakontë mes botëve në konflikt.
Por kjo tablo nuk e përjetëson atë në kulmin e ndikimit të saj, por në çastin e rënies. Pas vdekjes së Ali Pashës, në një kohë kur Perandoria Osmane rivendoste autoritetin mbi territoret e tij, Vassiliki u dërgua si e burgosur në Kostandinopojë. Nuk dihet me siguri nëse Woodville ka dashur të pikturojë pikërisht këtë udhëtim të saj drejt kryeqytetit osman apo ndonjë tjetër episod të kapjes së saj. Megjithatë titulli “E robëruara” nuk le hapësirë për shumë interpretime të tjera.
Në skenë, figura qendrore shfaqet e hipur mbi kalë, me një qëndrim që mbart një përzierje të dinjitetit të pashuar dhe dorëzimit të pashmangshëm. Rreth saj shfaqet një shpurë shqiptarësh — të identifikueshëm nga veshjet e tyre kombëtare — që, më shumë sesa roje, duket se janë pjesë e një kortezhi solemn. Piktori e përshkruan me kujdes kontrastin midis statusit të saj të kaluar dhe pozitës së saj të tashme: nuk ka shenja poshtërimi të qëllimshëm, por gjithçka në kompozim të lë të kuptosh se kjo është një rrugë pa kthim.
Woodville nuk është thjesht një kronikan me penel. Ai e di si t’i japë ngjyrës peshën e atmosferës: qielli mund të jetë i zymtë, ngjyrat e tokës të mbyllura, ndërsa drita bie kryesisht mbi figurën e Vassilikisë, si për të thënë se edhe kur historia e shpie drejt robërisë, ajo mbetet qendra e rrëfimit. Përmasat modeste të tablosë e bëjnë këtë intensitet edhe më të ndjerë; është si të shohësh një miniaturë ku çdo detaj ka rëndësinë e tij.
Pas kthimit nga Kostandinopoja, Vassiliki do të gjente një vend të qetë në Greqinë e sapoformuar, ku iu dha një kullë mesjetare në Katochi. Jetoi edhe pak vite, derisa u shua nga dizenteria në 1834. Por tabloja e Woodville nuk merret me fundin e saj, as me jetën e saj të mëvonshme; ajo zgjedh pikërisht çastin ku rrëfimi i saj është pezull, midis dy botëve: as më e fuqishme, as ende e zhdukur nga kujtesa.
“E robëruara” nuk është thjesht një portret i një gruaje të veçantë, por një reflektim mbi fatin e atyre figurave që historia i ngre lart për t’i ulur më pas pa paralajmërim. Është një kujtesë se dinjiteti njerëzor, edhe i mbështjellë me robëri, mund të mbetet i patjetërsueshëm — dhe se arti, në heshtjen e tij, arrin t’i japë zë asaj që historia shpesh e kalon në heshtje.
