Nga Albert Vataj
Në faqet e veprës së tij monumentale “Nouvelle Géographie Universelle, La Terre et les Hommes” (1876), gjeografi, humanisti dhe mendimtari francez Élisée Reclus hedh një dritë të veçantë mbi Shqipërinë dhe shqiptarët, një dritë që nuk vjen nga stereotipet orientaliste apo nga distanca koloniale, por nga një vëzhgim i kujdesshëm, i ndershëm dhe thellësisht njerëzor. Ai nuk kufizohet në përshkrimin e relievit apo pozicionit gjeografik, por përpiqet të depërtojë në psikologjinë kolektive të shqiptarëve, në strukturën e karakterit, në forcat që i mbajnë të lidhur me historinë dhe ato që i pengojnë të ecin përpara.
Reclus, duke u pajtuar me përfytyrimin analog të Obédénare-it mbi ngjashmëritë midis karakterit shqiptar dhe atij korsikan, paraqet një panoramë të ndërlikuar e të thellë, ku lavdia e heroizmit, tragjika e hakmarrjes, dëlirësia e qëndresës dhe errësira e patriarkalizmit ndërthuren për të përbërë një portret që sfidon çdo përcaktim të thjeshtë. Ai flet për shqiptarët jo si një popull i panjohur në cepin juglindor të Evropës, por si një fuqi potenciale, që nëse i jepet rasti dhe drejtimi, mund të luajë një rol të rëndësishëm në simfoninë e qytetërimit europian.
Ky vështrim është një dëshmi e rrallë e mënyrës se si një mendje perëndimore e ndritur e shekullit XIX e shihte Shqipërinë, jo vetëm me syrin e një gjeografi, por edhe me ndjeshmërinë e një filozofi të historisë dhe të njeriut.
Ky fragment nga Élisée Reclus, i përfshirë në veprën e tij madhore “Nouvelle Géographie Universelle, La Terre et Les Hommes”, në volumin që i kushtohet Europës Jugore (1876), përfaqëson një nga paraqitjet më të dendura dhe mendimtare që një gjeograf francez i shekullit XIX i ka bërë shoqërisë shqiptare, kulturës së saj të brendshme, sfidave dhe potencialeve. Në këto faqe të këtij përshkrimi enciklopedik, Reclus jo vetëm që ndjek gjurmët e vështrimeve të bashkëkohësve të tij, si z. Obédénare, por shkon më tej duke përthithur në mënyrë analitike thelbin e karakterit shqiptar, nëpërmjet një përqasjeje gjeografiko-kulturore dhe psikologjike që është mbresëlënëse.
Në krye të përshkrimit qëndron një figurë e pamohueshme dhe emblemë e krenarisë shqiptare, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, që për Reclus-in nuk është më pak sesa “Aleksandri i Madh i shqiptarëve”. Edhe pse teatri i veprimit të tij nuk ishte aq i gjerë sa ai i maqedonasit antik, gjenia strategjike dhe qëndresa e pathyeshme ndaj Perandorisë Osmane e vendosin atë në një piedestal të ngjashëm. Ky krahasim nuk është thjesht një hiperbolë retorike, por një përpjekje për të vendosur figurën e Skënderbeut në një matricë universale të heroit që ngjizet nga gjaku, toka dhe përkushtimi ndaj lirisë.
Më tej, Reclus ndalet me respekt të thellë për heroizmin tragjik të suljotëve, një grup etnik që konsiderohet shpesh pjesë e trungut shqiptar dhe që ndan me të njëjtën kode morale të pathyeshme. Gratë suljote që “vijonin zjarrin arkave të fishekëve, hidheshin nga shkëmbinjtë dhe këndonin këngën e tyre të vdekjes” janë për të figura të përjetshme të historisë, të denja për t’u renditur përkrah heroinave më sublime të njerëzimit. Reclus nuk kursen superlativët për këtë guxim të paepur që e sheh si një “çudi të Historisë”.
Megjithatë, ai nuk ndalet në një himnizim romantik. Me një vështrim të ekuilibruar dhe realist, Reclus vëren se trimeria e shqiptarëve, në veçanti e malësorëve, është shpesh e shoqëruar me një egërsi të thellë. Ligji i gjakmarrjes, mungesa e shtrirjes së vlerës së jetës njerëzore, dhe një kulturë e përzier e nderit dhe hakmarrjes, përbëjnë sipas tij një klimë shoqërore që ende nuk ka kaluar në stadin e qytetërimit racional dhe të drejtës universale.
Gruaja, në këtë rend të egër, mbetet një qenie “plotësisht inferiore, pa të drejta dhe pa dëshira”, një vlerësim që pasqyron jo vetëm gjendjen sociale të kohës por dhe thellësinë e patriarkalizmit klanor shqiptar, që për shumë dekada më pas do të mbetej një plagë për emancipimin dhe zhvillimin.
Reclus e njeh me vëmendje një dukuri që ishte ende në embrion në kohën e tij, por që do të kishte pasoja të mëdha më vonë: kthimin e shqiptarëve të pasuruar në atdhe, ndërtimin e shtëpive moderne, të bukura, si shenjë e një aspirate për përmirësim dhe dinjitet. Ai përmend me admirim ndërtimet që në mes të shkëmbinjve të Epirit ngrihen si shenja të një vetëdije të re, një dëshirë për të thyer izolimin dhe për t’u rreshtuar me zhvillimin.
Kjo është një vëzhgim me rëndësi jo të vogël, sepse tregon se në themel të identitetit shqiptar, Reclus sheh jo vetëm shpërthimin heroik, por edhe kapacitetin e rindërtimit, të transformimit, të kulturës dhe bukurisë, elementë që më vonë do të formësojnë edhe rilindjen kombëtare.
Edhe pse shqiptarët zotërojnë një vijë bregdetare që teorikisht i vendos përpara përfitimeve të mëdha, për Reclus-in ajo mbetet e papërvetësuar. Pengesat janë të shumta: plaçkitjet, përçarjet e brendshme, mungesa e industrisë, e infrastrukturës rrugore dhe urave, të gjitha janë shenja të një realiteti që nuk është në gjendje të shfrytëzojë burimet dhe pozicionin gjeografik strategjik.
Ky është një mësim i heshtur për vetë shqiptarët: pa bashkim, pa paqe të brendshme, pa industri dhe dije teknike, edhe dhuratat që natyra dhe gjeografia ofrojnë mbeten të pafrytshme. Reclus e sheh këtë si një shans të humbur, por jo të pakthyeshëm.
Megjithatë, Reclus nuk e mbyll analizën e tij me një qortim. Përkundrazi, ai shpreh një shpresë të thellë për të ardhmen e shqiptarëve: “kur ata të hyjnë në marrëdhënie të ngushta me popujt e tjerë, mund të shpresojmë me të drejtë se do të luajnë një rol të rëndësishëm”. Kjo nuk është një lutje sentimentale, por një deduksion logjik që buron nga vlerësimi i cilësive mendore dhe shpirtërore që ai u njeh shqiptarëve: qartësi mendimi, hollësi mendje dhe forcë karakteri.
Ky përshkrim i Élisée Reclus, i ngjizur mes gjeografisë, antropologjisë dhe vëzhgimit të ndershëm historik, është një testament i rrallë i mënyrës se si shqiptarët shiheshin nga syri i një europiani mendjehapur, jo si “eksotikë të egër”, por si një popull me plagë dhe potencial, me një të kaluar tragjike dhe një të ardhme që duhej të farkëtohej me dije, paqe dhe zhvillim. Ai na lë një mesazh të qartë: rruga për ta fituar vendin në historinë e qytetërimit nuk kalon vetëm nga heroizmi, por edhe nga vetëdijësimi dhe përparimi i brendshëm.
