Nga Albert Vataj
Ajo është sot 83 vjeç dhe një vezullim i shpirtshëm i fjalës dhe mendimit. Një ngulm për të shkuar thellë në pulsimin e ndjenajve dhe lëkundjen sizmike të fatit. Po, një grua që sjell prekjen e butë mbi mermerin e akullt të një bote që reagon, zgjohet për të folur me zërin e saj dhe për tu shpuar tejpërtej nga dhimbja që i dëshmon përmasat e shpirtit.
Më 2 gusht, lind një prej zërave më të fuqishëm të letërsisë botërore bashkëkohore: Isabel Allende. E lindur në Lima të Perusë në vitin 1942, por me rrënjë të thella në historinë dhe dhembjen e Kilit, ajo mbetet një nga shkrimtaret më të lexuara në gjuhën spanjolle, një zë i patundur që i ka dhënë letërsisë botërore histori të grave të përvuajtura, por të fuqishme, të shpirtit latinoamerikan dhe të vetë jetës që kërkon kuptim përmes rrëfimit.
Karriera e saj letrare nisi në mënyrë spektakolare me romanin “Shtëpia e Shpirtrave” (La casa de los espíritus), botuar më 1982, një vepër që shkrinte realitetin me magjinë, kujtimin me mitin dhe politikën me intimitetin njerëzor. Ajo solli një lloj “realizmi magjik” të përzier me një vetëdije të thellë sociale dhe feministe, duke e pozicionuar menjëherë krahas emrave si Gabriel García Márquez, Mario Vargas Llosa apo Julio Cortázar.
Letërsia e Allende-s nuk është vetëm art i fjalës, por dhe një akt dëshmimi. Në secilin libër ajo ndërthur rrëfimin historik me zërin e atyre që nuk u dëgjuan kurrë: grave, të margjinalizuarve, të zhdukurve. Ajo vetë e ka quajtur veten një “arkiviste e kujtimeve”, dhe çdo roman i saj është një përpjekje për të ruajtur nga harresa të kaluarën, identitetin, dhimbjen dhe dashurinë.
Në një karrierë që kapërcen më shumë se katër dekada, Allende ka shkruar mbi njëzet libra, përfshirë romane si “Eva Luna”, “Inés e shpirtit tim”, “Djali i fatit”, si dhe kujtime si “Paula”, një rrëfim i thyer për humbjen e së bijës dhe fuqinë shëruese të fjalës.
Veprat e saj janë përkthyer në më shumë se 40 gjuhë dhe kanë shitur mbi 77 milionë kopje. Është nderuar me çmime të shumta ndërkombëtare, mes të cilave Çmimi Kombëtar i Letërsisë në Kili (2010), Medalja Presidenciale për Liri nga Presidenti Barack Obama në vitin 2014, si dhe Çmimi Cervantes, më i larti për letërsinë në gjuhën spanjolle, për të cilin është nominuar disa herë. Kritika ndërkombëtare e vlerëson për forcën e stilit, për mjeshtërinë narrative dhe për angazhimin emocional që sjell në çdo faqe.
Isabel Allende është një shkrimtare që nuk ka reshtur së foluri me ndjeshmëri, kurajo dhe urtësi për humbjen, dëbimin, identitetin, trupin e gruas dhe rezistencën e shpirtit. Në thelb të gjithçkaje që ajo shkruan, qëndron një besim i palëkundur te fuqia e tregimit për të shëruar, për të lidhur dhe për të shpëtuar.
Në ditëlindjen e saj, ne përkujtojmë jo vetëm një jetë letrare të jashtëzakonshme, por edhe një vetëdije të thellë që ka ditur të përkthejë dhimbjen në fjalë dhe fjalën në jetë.
Për të krijuar një qasje njohëse më të shpirtshme për magjistaren e letërsisë magjike, le të kuptojmë diçka se çfarë ajo thotë për librin dhe shkrimtarin dhe përmes tyre për veten në këtë shtjellë.
Isabel Allende: Çdo libër është një mesazh i mbyllur në një shishe dhe i hedhur në det! Ij ti ai që e gjen!
Të shkruarit është për mua një përpjekje e dëshpëruar për të ruajtur kujtesën. Unë jam një endacake e përjetshëm dhe kujtimet mbeten në rrugën time, si copa të grisura nga fustani im. Shkruaj që të mos më nënshtrojë harresa dhe të më ushqejë rrënjët e mia, të cilat deri më tani nuk zhyten në asnjë vend gjeografik, por vetëm në kujtesën time dhe në librat që kam shkruar.
Shpesh, duke kërkuar frymëzim para një faqeje bosh, mbyll sytë për një çast dhe kthehem në kuzhinën e shtëpisë ku jam rritur dhe te gratë e jashtëzakonshme që më kanë rritur (…). Të shkruarit nuk është një qëllim në vetvete, por një mjet komunikimi.
Çfarë është një libër përpara se dikush ta hapë dhe lexojë atë?
Vetëm një grup fletësh të ngjitura në njërën anë… Janë lexuesit ata që i japin jetë një libri. Në rastin më të mirë, letërsia përpiqet t’u japë zë atyre që nuk kanë ose atyre që janë të heshtur, por kur shkruaj, i vendos vetes për detyrë të mos përfaqësoj askënd, të mos kapërcej, të mos jap një mesazh apo të shpjegoj misteret e universit, thjesht përpiqem të tregoj, duke përdorur tonin e një bisede intime. Nuk kam përgjigje, vetëm pyetje, gjithmonë të njëjtat pyetje që më ndjekin si fantazma.
Shkrimi është punë e ngadaltë, e qetë, e vetmuar. Çdo libër është një mesazh i mbyllur në një shishe dhe i hedhur në det; Nuk e di se në cilin brigje do të zbresë, as në duart e kujt do të bjerë. Shkruaj verbërisht dhe është gjithmonë një surprizë e mrekullueshme të marr letra apo përqafime nga lexues entuziastë, do të thotë që dikush i ka lexuar faqet e mia, se deti nuk i ka gëlltitur.
Pse shkruaj?
Nuk e di. Për mua është një domosdoshmëri fiziologjike, si gjumi apo amësia. Të them dhe të tregoj… është e vetmja gjë që dua të bëj. Shkrimi formon realitetin, krijon dhe rikrijon botën. Sipas Biblës, në fillim ishte folja, po fjala.
Zoti tha: U bëftë dritë, u ndanë ujërat nga toka. Kjo metaforë përshkruan botën para artit të gjuhës dhe të shkrimit: para fjalës kishte kaos, shqetësim dhe hije. Para fjalës, ngjarjet e njerëzimit ranë në harresë, ne nuk mund të transmetonim përvojë apo njohuri, të tregonim historitë tona dhe t’u shpjegoheshim të tjerëve; para foljes nuk kishte histori. Kështu ishte edhe në jetën time: përpara se të gjeja rrugën e letërsisë kishte vetëm konfuzion dhe harresë. Fjala e shkruar më shpëtoi nga një ekzistencë e zakonshme. Të them dhe të tregoj… është e vetmja gjë që dua të bëj. Shkrimi formon realitetin, krijon dhe rikrijon botën.
Kjo është historia e një gruaje dhe një burri që e kanë dashur njëri-tjetrin plotësisht, duke shmangur kështu një ekzistencë të zakonshme. E mbajta në kujtesë që të mos e prishte koha dhe vetëm tani, në netët e heshtura të këtij vendi, mund ta tregoj më në fund. Do ta bëj për atë burrë dhe atë grua që ma besuan jetën duke më thënë: merre, shkruaj që të mos e fshijë era.
Për të shkuar më tej ajo sjell në libër trishtimin e saj, një thyerje të thellë në shpirt. Paola është në “Paula”. Paula është një libër i tillë. Portreti i mbushur me trauma i familjes së Isabel Allende-s dhe vajzës së saj që bie në koma.
Disa libra të thyejnë, dhe disa të tjerë zgjerojnë çarjet e tua për të lënë dritën të hyjë. Ato e zbehin rehatinë e përditshme dhe të thërrasin të përballesh me mendimet e tua. Nëse je me fat, takohesh me ata që shpesh të mundojnë. Ata kokëfortë që fshihen në skajet e tua të dhëmbëzuara dhe në maskën e qetësisë së detyruar.
“Kur një mik ma rekomandoi për herë të parë librin “Paola”, shkruan Layla Beeno në Global Comment, ai më paralajmëroi se kujtimet ishin jashtëzakonisht të trishtueshme. Duke qenë se kisha pasur probleme me një humbje të largët, por ende të thellë, mendova se do të ishte një lexim i mirë. Mendova se do të ishte një mundësi për t’u ulur me trishtimin tim. Mendova se dhembjet e leximit të një historie traumatike do të vërtetonin timin tim. Ne kemi nevojë për atë pastrim të herëpashershëm të emocioneve për të qëndruar funksionalë. Dua që vajzat e mia të më kujtojnë si një heroinë me guxim të madh, larg një vdekatareje të ngarkuar nga trishtimi ose banalitetet e jetës dhe pritjet e kota.
Allende e kishte shkruar këtë libër për të festuar jetën e vajzës së saj, për të krijuar një hapësirë në të cilën lexuesit e tij dhe ajo mund të ndajnë hidhërimin, por edhe shpresat dhe kujtimet e tyre. Ndërsa lexoja, ndava të miat në heshtje.
E kemi pranuar si një të vërtetë të vërtetë idenë se vdekja mund të përpunohet me kalimin e kohës. Sikur mund ta rifillojmë jetën pa u dëmtuar. Sikur humbja mund të vajtohet deri në një kufi. Marcel Proust dikur tha se “shërohemi nga vuajtja vetëm duke e përjetuar atë plotësisht”. Zoti e di që kam pasur vite për të përpunuar çdo detaj, çdo kujtim, çdo pikë të lartë dhe të ulët, por ajo ankth dërrmues dhe zemërimi i heshtur nuk më kanë shpëtuar kurrë.
