Nga Albert Vataj
Më 1 korrik 2024, ra heshtja mbi një zë që kishte kohë që nuk fliste, por që kishte folur aq shumë sa çdo heshtje pas tij tingëllon ende si jehonë. Një vit më parë u nda nga jeta Ismail Kadare, njeriu që u lartua në ndërgjegjen e një kombi si një sfidë dhe si një shenjë, si një zë që mbeti i paarritshëm, i pazëvendësueshëm, i pashuar.
Kaloi një vit që nga ajo ditë kur Shqipëria, gjuha shqipe, letërsia, kultura dhe vetë ndërgjegjja jonë u mpakën për pak çaste. U bënë më të heshtura, më të brishta, më të vetmuara. Sepse u largua jo vetëm një njeri, por një epokë. U largua Kadareja, ai që kishte jetuar shumë jetë në një të vetme, që kishte folur shumë gjuhë vetëm nëpërmjet një fjale: Shqip.
Në një botë që i druhet të mëdhenjve, Kadareja nuk i druhej asgjëje tjetër përveçse shterpësisë së shpirtit dhe heshtjes së fjalës. Ai nuk ishte vetëm shkrimtar, ai ishte metafora më e madhe që kultura shqiptare ka mundur të prodhojë në shekullin XX. Ishte një ndërgjegje që e çmontoi frikën, e demaskoi dhunën, e sfidoi tiraninë pa asnjë shkulmë retorike, por me një art të tillë, që edhe perandoritë do ta kishin zili.
Ai e dinte mirë: “Më duan të vdekur”, pati thënë në një intervistë. E dinte, sepse i njihte rrënjët e ligësisë njerëzore, e njihte baltën që shpesh i hidhet madhështisë për ta zhveshur nga përjetësia. Por ai e kish fituar përjetësinë jo si titull, por si substancë. Ai ishte bërë përjetësia vetë, nëpërmjet veprës, fjalës, shenjtërisë së gjuhës së shpëtuar dhe të ngritur në majat ku s’kishte mbërritur askush më parë.
Në këtë përvjetor, Shqipëria nuk duhet të kujtojë thjesht vdekjen e një shkrimtari. Ajo duhet të meditojë mbi jetën e një zëri që i dha emër. Sepse tre janë emrat përmes të cilëve bota mëson se kush jemi ne: Skënderbeu – për guximin, Nënë Tereza – për shpirtin, dhe Ismail Kadare – për mendjen.
Gjatë këtij viti që ndan jetën me mungesën, shumë prej atyre që dikur e deshën të heshtur, që ngritën fjalë si gurë kundër tij, janë detyruar të mendojnë ndryshe. E kuptojnë tani se nuk kishin të bënin me një njeri të zakonshëm. Por me një ndërgjegje kulturore, që s’mund ta përmbash me urrejtje personale, me xhelozi ideologjike apo me ndëshkime morale të pastërta vetëm në dukje. Kadareja nuk ishte as shenjtor e as profet, por as nuk u përpoq kurrë të ishte. Ai ishte vetëm një shkrimtar, por i tillë që çdo përpjekje për ta ulur në rrafshin e zakonshmërisë, do të dështonte.
Ai e mbijetoi regjimin pa u bërë zëdhënësi i tij. I mbijetoi demokracinë pa u kthyer në përfitues i saj. I mbijetoi gjithë hakmarrjen kolektive të provincës shpirtërore shqiptare, që rrallë duron gjeniun dhe gjithmonë ngatërrohet me madhështinë. I mbijetoi edhe vetë vetminë që i ngjitej pas, jo si dënim, por si kusht i natyrshëm për një mendje që qëndronte larg turmës.
Dhe sot, një vit pas vdekjes së tij, ai mbetet më i pranishëm se kurrë. Sepse vepra e tij nuk është një korpus i mbyllur, por një vazhdimësi pyetjesh, reflektimesh, protestash të heshtura dhe thirrjesh të padukshme që na mësojnë si ta lexojmë historinë tonë, si ta kuptojmë Shqipërinë, si ta ndjejmë Europën, si të jemi njerëz përmes letërsisë.
Duke e kujtuar sot Ismail Kadarenë, ne nuk bëjmë thjesht një akt nderimi. Ne rivendosim kontaktin me një vetvete më të thellë, më të kthjellët, më të ndërgjegjshme. Dhe nëse ka një rrugë për të qenë të denjë për atë që ai ishte, ajo është rruga e leximit, e përulësisë para mendjes së tij, e njohjes së veprës së tij si gur themeli i letërsisë sonë moderne dhe si dëshmi e pasionit që fjalës i jep pavdekësinë.
Ismail Kadare nuk është më mes nesh, por ai është brenda nesh. Në çdo frazë që kemi mësuar prej tij. Në çdo realitet që ka marrë kuptim falë atij. Në çdo fjali që do të shkruajmë më mirë, sepse ai e deshi aq shumë fjalën, sa e shndërroi në atdheun e vet të vërtetë.
