Nga Albert Vataj
Ata nuk janë thjesht të bukur. Nuk janë vetëm grishës, as vetëm dëshmi e një kohe që nuk kthehet më. Ata janë vetë magjia e krijimit, në dlirësinë e një shpirti popullor që nuk ka njohur tjetër ligj veç finesës dhe përkorjes, dhe që sot na paraqitet si një himn përuljeje përballë së përjetshmes.
Kur i soditim këto fotografi, shumica e të cilave kanë kaluar mbi një shekull kohë dhe harresë, na falet ndjesia e një prekjeje në murin e kujtesës, ku nuk ruhen vetëm imazhet, por shenjat e një epoke të bardhë, të një estetike që buronte nga nevoja për të qenë në harmoni me vetveten dhe natyrën.
Fotografia këtu nuk është thjesht art – është dëshmi.
Nuk është vetëm pozë – është lutje.
Nuk është vetëm kujtim – është pasuri që flet.
Shikojmë fytyra, qëndrime, vështrime… e më shumë se kaq, shikojmë një botë, një univers të brendshëm që nuk ka nevojë për fjalë për të ndriçuar thellësinë e shpirtit të atyre që na paraprinë. Aty ku dora mjeshtërore kapte ngjyrën, gjilpëra rrëfente historinë, dhe qëndisma sillte bukurinë, vdekja s’kishte fuqi. Aty gjithçka është jetë, jetë në përjetësi.
Ne nuk jemi duke shikuar vetëm veshje. Jemi duke parë rrëfime të gdhendura në tekstile, jemi duke lexuar kodin e një kulture që e njihte identitetin si solemnitet, dhe që me çdo thek të një motive, me çdo ngjyrë e ornamente, afirmonte përkatësinë, dashurinë, krenarinë.
Veshjet karakteristike që përfaqësojnë zona, krahina e mikrokultura të ndryshme të Shqipërisë, janë më shumë se elemente drite apo nostalgjie. Ato janë një antologji e heshtur, një doracak i koduar i vlerave, i kontakteve ndërkulturore, i lashtësisë që nuk mbeti në muze, por lëviz ende në kujtesën tonë kolektive.
Ato janë shpallje të padeklaruara të identitetit tonë, gjuha e të bukurës që nuk kishte nevojë për skenë, sepse skena ishte vetë jeta.
Sot, në këtë përditshmëri të trallisur nga imitimi dhe përshpejtimi, këto figura të heshtura vijnë si dritë nga një univers tjetër, për të na kujtuar se mund të jemi modernë pa qenë të zbrazët, mund të jemi bashkëkohorë pa harruar bukurinë që kemi trashëguar. Sepse ajo që kemi trashëguar nuk është thjesht veshje, është frymë që nuk shuhet, është dritë që na bën të njohim veten.
Në një botë që harxhon, harron dhe konsumon, ato janë një dritë qiriri që nuk tretet në shpejtësinë e teknologjisë, janë një kryq i padukshëm që vë përballë vlerën dhe zbrazëtinë, janë një ndërgjegje e materializuar në stof, një bibël e paqortueshme e shpirtërores sonë kolektive.
Le t’i përulemi këtyre figurave jo si relike të së shkuarës, por si shpallje të së nesërmes që kërkon rrënjë. Sepse në to nuk ka vetëm art, por ka një etikë të përshkruar me ngjyrë e formë, një mënyrë për të thënë se edhe në brishtësinë e tyre, ato qëndrojnë si kështjella përballë harresës, si monumente përballë zhbërjes.
Të rikthejmë hijeshinë e të bukurës si akt krenarie.
Të ngjisim këto silueta në altarin e kujtesës sonë aktive.
Të flasim për to si për nënat tona, për gjyshërit tanë, për rrënjët që ende thërrasin të njohim veten përmes asaj që kemi qenë.
