Albert Vataj
Në kryqëzimin e artit dhe etikës, pak vepra qëndrojnë kaq tronditëse e të dykuptimta sa “Tregu i skllevërve” i Jean-Léon Gérôme. Ky është një nga ato kompozime ku bukuria formale e përshkrimit përplaset dhunshëm me tmerrin moral të përmbajtjes. Ajo që na ofrohet nuk është thjesht një skenë historike, por një gjendje e përhershme njerëzore, ku njeriu shndërrohet në send, ku shikimi bëhet gjykim, dhe ku estetika sfidon ndërgjegjen.
Jean-Léon Gérôme, mjeshtër i orientalizmit francez, ishte një vëzhgues brilant i “tjetrit”, Lindjes së largët dhe të egzotizuar, që për Perëndimin e shekullit XIX ishte njëkohësisht burim frymëzimi dhe projeksion i dëshirave e frikërave koloniale. Udhëtimet e tij në Egjipt, Turqi e Lindjen e Afërt, i dhanë jo vetëm material vizual, por edhe një ndjeshmëri të veçantë ndaj ritualit të së zakonshmes piktorit, siç është edhe tregu, ky vend i banaliteteve, ku, në këtë rast, banalizohet edhe vetë jeta njerëzore.
Në “Tregun e skllevërve”, shikimi i shikuesit nuk është i lirë. Gérôme e fut publikun e vet në një pozitë të pakëndshme: në rolin e një spektatori që pa dashur bëhet bashkëvëzhgues, dhe mbase bashkëfajtor, i një akti çnjerëzor. Gruaja nudo, e ekspozuar për vlerësim, e vendosur në qendër të dritës, nuk është vetëm figurë e dhimbjes, por edhe ikonë e objekteve të dëshirës që mbart vetë mendësia koloniale e asaj kohe. Drita, në vend që ta çlirojë, e nënvizon ekspozimin e saj, dhe gjithçka rreth saj, burrat që negociojnë, gratë që presin, krijojnë një koreografi të heshtur të pabarazisë.
Disa kritikë e kanë parë këtë vepër si shembull të “voajerizmit artistik”, një mënyrë për të shitur sensualitet përmes moralizimit. Por të tjerë e lexojnë si një akt ndërgjegjësimi, ku Gérôme, në mënyrën e vet të heshtur dhe të përmbajtur, denoncon sistemin që prodhon këtë mjerim.
Tensioni i veprës qëndron pikërisht aty, në pamundësinë për të ndarë qartazi estetikën nga etika.
Ajo që veçanërisht e bën këtë pikturë të paharrueshme është mjeshtëria me të cilën artisti përdor realizmin për të krijuar një mjedis thuajse fotografik, ku gjithçka është e besueshme: tekstura e mureve, ndriçimi i pazarit, ngurtësia e trupave. Ky hiperrealizëm i shërben jo vetëm për të dëshmuar për një realitet historik, por edhe për të krijuar një iluzion që zgjat, si një ëndërr e keqe nga e cila nuk zgjohesh dot.
Sot, kjo vepër vazhdon të ngjallë debate. A është një kritikë ndaj skllavërisë, apo një produkt i një mendësie perëndimore që e paraqet “Lindjen” si vend dhune, sensualiteti dhe prapambetjeje? A është Gérôme një dëshmitar i dhimbjes, apo një shfrytëzues i saj për qëllime artistike?
Këto pyetje mbeten të hapura, si vetë piktura, që s’të lë të largohesh pa ndjerë një lloj faji të heshtur, një ndjesi që nëpërmjet pamjes, të kujton sa lehtë mund të kthehet njeriu në mall tregu.
