Nga Albert Vataj
Në panoramën e artit botëror, rrallë ndodh që një emër nga një vend i vogël të ngjitet në majat e kinematografisë ndërkombëtare dhe të ruajë dinjitetin, identitetin dhe krenarinë kombëtare siç bëri Bekim Fehmiu. I lindur më 1 qershor 1936 në Sarajevë dhe i ndarë nga jeta në mënyrë tragjike më 15 qershor 2010 në Beograd, ai mbetet figura më emblemë e aktorit shqiptar në skenën ndërkombëtare. Një jetë që u shkrua me pasion, sfida dhe dinjitet, një karrierë që shënoi historinë e filmit europian, një shpirt që nuk reshti së mbarturi emrin “Shqiptar” me krenari e pa droje, edhe në kohët më të rënda për identitetin dhe lirinë.
Bekim Fehmiu rridhte nga një familje e njohur shqiptare nga Gjakova, me rrënjë të thella atdhetarie. I ati, Ibrahim Fehmiu, ishte një nga mësuesit e parë të gjuhës shqipe në Kosovë dhe veprimtar i shquar i arsimit kombëtar. Kjo trashëgimi shpirtërore dhe morale do të bëhej themel i pandashëm i profilit të Bekimit si njeri dhe si artist. Në çdo rol që interpretoi, në çdo fjalë që tha publikisht, rrahu thellë zëri i një shqiptari që nuk e mohoi kurrë origjinën e tij – madje e ngriti në piedestalin e artit. “Atje ku shkel këmba ime, atje është Shqipëri,” ishte një nga shprehjet e tij më të njohura, një përkufizim poetik i një përkatësie që nuk i kërkonte dokument as shpjegim.
Pavarësisht se nuk pati rastin të interpretonte ndonjë vepër shqiptare, ai mbeti gjithnjë ambasador i shpirtit shqiptar në kinemanë botërore. Me një karrierë të pasur që e çoi nga teatri i Beogradit deri në Hollywood, Fehmiu u bë simbol i përfaqësimit të denjë të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare. Filmi “Mbledhësit e puplave” (“Skupljači perja”, 1966), i cili e bëri të famshëm në gjithë Europën, ishte porta hyrëse drejt një serie rolesh të mëdha që do të pasonin në kinemanë dhe teatrin botëror.
Ai interpretoi në një sërë filmash me regji dhe produksion ndërkombëtar, duke ndarë skenën me emra të mëdhenj si John Huston, Olivia de Havilland, Ava Gardner, Robert Shaw, Dirk Bogarde, Charles Aznavour, Irene Papas, Claudia Cardinale. Ai fliste dhe interpretonte në shumë gjuhë – shqip, serbisht, maqedonisht, turqisht, rome, spanjisht, anglisht, frëngjisht e italisht – duke dëshmuar një elasticitet të rrallë artistik dhe kulturor. Në filmat “Odiseja”, “Aventurieri”, “Rruga”, “Dezertori”, “Të kuq dhe të zinj”, “Eskadronët e partizanëve”, ai skaliti figura komplekse me një thellësi shpirtërore që e bëri të pavdekshëm.
Përmasat e Bekim Fehmiut nuk kufizohen vetëm në interpretimin. Ai ishte një zë i fuqishëm kritik ndaj padrejtësive, dhe nga viti 1987 mori një qëndrim të jashtëzakonshëm moral: braktisi skenën jugosllave në mënyrë demonstrative gjatë shfaqjes “Madame Kolontine” për të protestuar ndaj propagandës antishqiptare. Ky akt ishte një dorëheqje artistike, por një ngritje e jashtëzakonshme në sferën e dinjitetit njerëzor dhe kombëtar.
Në vitin 1972 vizitoi Shqipërinë, një ngjarje që e mbajti në zemër gjithë jetën, ndërsa malli për atdheun ishte një prush që nuk u shua kurrë brenda tij. Edhe pse jetoi dhe punoi në një sistem politik të ndërlikuar dhe shpesh armiqësor ndaj shqiptarëve, Bekimi mbeti gjithmonë i pandikuar në thelbin e tij, një figurë e pakompromentuar, një mit i gjallë për shumëkënd.
Ai ishte i martuar me aktoren Branka Petrić dhe kishte dy djem, ndër të cilët Uliksi vijon rrugën artistike në SHBA. Në hyrjen e librit me kujtime të Bekim Fehmiut, Blistavo i strašno (“E shkëlqyer dhe e tmerrshme”), Uliksi shkruan për braktisjen e teatrit nga i ati si një akt proteste ndaj urrejtjes etnike dhe një përballje me ndërgjegjen kombëtare. Libri i tij fillon me një përzgjedhje kuptimplotë të vargjeve të Carlo Goldonit për tokën Ilire:
“Në tokë Ilire kam lindur, këtë nuk e mohoj,
Në dejet e mia qarkullon i njohuri gjaku im famëlartë,
Gjaku i heronjve të shquar, vend i lavdisë së përjetshme,
Ku fjala e dhënë është më e rëndësishme se jeta…”
Bekim Fehmiu mbetet një figurë monumentale jo vetëm për artin shqiptar, por për vetë ndërgjegjen kombëtare që ai mishëroi. Një aktor që u bë simbol, një simbol që u kthye në mit, dhe një mit që vazhdon të frymëzojë breza të tërë me forcën e artit dhe guximin e vet. Ai është “Odisea” që gjeti Itakën, por vdiq zemërplasur për Kosovën. Heshtja e tij nuk ishte dorëzim, por revoltë. Nuk ishte ikje, por mesazh. Dhe sot, më shumë se kurrë, Bekimi na kujton se arti nuk është vetëm shfaqje – është qëndrim.
