Albert Vataj
Në thellësitë e xhunglës ekuadoriane, aty ku gjethet e dendura të Amazonës fshehin më shumë sesa zbulojnë, nisi një nga sagat më të habitshme të arkeologjisë jozyrtare të shekullit XX. Figura qendrore e kësaj historie është një prift katolik, At Carlos Crespi, një misionar i përulur nga Italia, që kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij në qytetin e vogël të Cuenca-s në Ekuador. Misioni i tij shpirtëror dhe humanitar do të ndërthurej, krejt papritur, me një mister që do të trazonte jo vetëm komunitetin shkencor, por edhe imagjinatën e miliona njerëzve në mbarë botën.
Crespi nuk ishte arkeolog, por në mënyrë të çuditshme, ai u bë kujdestari i një koleksioni të jashtëzakonshëm: objekte prej ari, argjendi, bakri e metalesh të tjera, të gdhendura me simbole të pazakonta, spirale, figura antropomorfe, kafshë mitike, por edhe forma që ngjasojnë me hieroglife egjiptiane apo shkrime sumeriane. Vendasit Shuar, të njohur për kulturën e tyre të lashtë dhe ndonjëherë të mbuluar nga paragjykimet koloniale, ia dhuronin këto objekte me një respekt të thellë, duke besuar se prifti përfaqësonte një portë drejt një bote më të madhe dhe më të drejtë.
Por pse këto objekte, dhe mbi të gjitha, çfarë ishin ato në të vërtetë?
Një Koleksion Jashtë Kohe e Vendi
Në koleksionin e Crespit, që për një kohë ishte ekspozuar në një dhomë të thjeshtë të manastirit të tij, nuk kishte asnjë lloj koherence që do të pritej nga një kulturë arkeologjike e vendit. Disa prej objekteve tregonin stilistika që ngjanin me artin pre-kolumbian, por të tjera i sfidonin kufijtë e njohur të historisë: një stil “mesopotamian” në formën e një koke me mjekër të gjatë, figura që përngjanin me perëndi të Egjiptit të Lashtë, tabela me gërma që s’korrespondojnë me asnjë gjuhë të njohur amerikano-jugore.
Disa e panë këtë si një dëshmi të një qytetërimi të humbur, ndoshta një koloni e Atlantidës, apo një nyje e papërcaktuar në rrjetin e migrimeve dhe ndikimeve të lashta globale. Teoricienët alternativë, si Erich von Däniken, e përdorën këtë histori për të përforcuar teorinë e tyre të “astronautëve të lashtë” dhe kontakteve ndërkontinentale para epokës moderne. Ndërkaq, komuniteti shkencor tradicional reagoi me skepticizëm të mprehtë: artefaktet ishin sipas tyre ose të falsifikuara nga artizanët vendas për të kënaqur besimin e Crespit, ose përzjerje e fragmenteve të kulturave të ndryshme të grumbulluara pa kritere muzeologjike.
Zjarri dhe Zhdukja: Kujtesa që Nuk Shlyhet
Pas vdekjes së At Crespit në vitin 1982, një zjarr misterioz shkatërroi pjesën më të madhe të koleksionit, ndërsa ajo që mbeti u shpërnda, një pjesë besohet se u shit, një tjetër u fsheh, e shumë thjesht u zhduk pa gjurmë. Sot ekzistojnë vetëm disa fotografi të vjetra, ndonjë xhirim amator dhe dëshmitë e njerëzve që e panë koleksionin nga afër.
A ishin këto objekte një mashtrim i mirëorganizuar? Apo ishin pjesë e një të vërtete që ende nuk jemi gati ta kuptojmë?
Një Qasje Ndërmjet Arkeologjisë, Besimit dhe Miteve
Rasti i At Carlos Crespit nuk është vetëm një histori për artefakte. Ai është një dritare në mënyrën se si kultura popullore, besimi fetar, misteri historik dhe dëshira për zbulim përzihen dhe krijojnë narracione që sfidojnë vijën ndarëse mes faktit dhe legjendës.
Në thelb, enigma e Crespit është ajo që studiuesi Joseph Campbell do ta quante “miti modern” – një tregim që mbart në vetvete një të vërtetë të thellë njerëzore, jo domosdoshmërisht faktike, por simbolike. Ai na kujton se gjithmonë do të ketë pyetje që nuk kanë përgjigje të thjeshta, dhe se jo çdo gjë e vlefshme është e matshme nga kriteret e ngushta të dijes akademike.
