Ka artistë që përmes penelit shprehin vizionin, dhe të tjerë që përmes fjalës thurin mallin. Por pak janë ata që e bëjnë njëherësh të dyja – që e lyejnë mendimin me ngjyrë dhe i japin fjalës frymën e një tabloje. Dante Gabriel Rossetti ishte një nga këta të rrallë. Një shpirt që jetoi mes dritës së pikturës dhe hijes së poezisë, një krijues që nuk e ndau kurrë ndjeshmërinë nga pasioni, as ndriçimin nga dhembja. Në çdo grua që pikturoi, në çdo varg që shkroi, ai kërkonte të rikrijonte jo vetëm një fytyrë, por edhe një fat. Jeta e tij, e trazuar dhe e përshkruar nga një ndjenjë e përhershme humbjeje, na e afron këtë figurë jo thjesht si artist, por si simbol i një bukurie të përvuajtur, që nuk i përket një epoke, por një mallkimi të bukur që s’e shlyen as koha, as harresa.
“Shikoje fytyrën time; emri im është Do-kisha-mundur-të-isja. Quhem gjithashtu Jo-më, Shumë-vonë, Lamtumirë.”
— Dante Gabriel Rossetti, i lindur më 12 maj 1828
Një shpirt mes fjalës dhe figurës
Dante Gabriel Rossetti ishte më shumë sesa një emër i lëvizjes prerafaelite në Angli; ai ishte një simbiozë e rrallë mes pikturës dhe poezisë, një alkimist që përmes ngjyrës dhe fjalës krijonte mitologji intime. I lindur në Londër nga një baba italian në mërgim dhe një nënë angleze me shpirt pedagogjik, Rossetti u rrit në një mjedis ku arti, letërsia dhe misticizmi ndërthureshin natyrshëm. Që herët shfaqi një ndjeshmëri të hollë estetike, e cila do të gdhendej më vonë në telajo dhe në varg.
Në vitin 1848, së bashku me William Holman Hunt dhe John Everett Millais, themeloi Vëllazërinë e Prerafaelitëve, një rrymë artistike që kërkonte t’i rikthehej sinqeritetit të artit përpara Rafaelit, duke refuzuar konvencionet akademike të epokës viktoriane. Ata kërkonin ta çlironin figurën nga dogma, ta çlirtonin ngjyrën nga retorika, dhe ta zbulonin të vërtetën në dritë, jo në dekor.
Poeti që zhvarrosi fjalët
Veç talentit si piktor, Rossetti ishte një poet që e ndiente gjuhën si trup. Ai përktheu autorë italianë mesjetarë, veçanërisht Danten, emrin e të cilit e kishte trashëguar dhe në një farë mënyre e ringjalli në çdo krijim të tij. Poezia e tij është ngjizur me një ndjeshmëri të errët, sensualitet të ngadaltë, dhe një melankoli të zbukuruar me simbolizma që shpesh i përkasin ëndrrës më shumë se realitetit.
Kur bashkëshortja e tij, Elizabeth Siddal, vdiq në mënyrë tragjike, Rossetti — në një akt të dhimbjes së pastër — vendosi t’i varroste bashkë me të edhe dorëshkrimin e vetëm të poezive të tij. Por, pesë vjet më vonë, në një kthesë dramatike të jetës së tij letrare, ai e zhvarrosi atë dorëshkrim për t’i botuar poezitë, të cilat u pritën me lavdërime dhe admirime. Ishte sikur fjala e tij duhej të kalonte nga toka, për të marrë frymë mes lexuesve.
Bukuria si dhimbje
Muzet e tij, gratë e jetës së tij, ishin më shumë sesa modele – ishin avatarë të një ndjenje të epërme për bukurinë. Bukuria, për Rossetti-n, ishte një akt religjioz, por edhe një mallkim: ajo shpesh ishte e paarritshme, e dhembshme, dhe siç ndodhi me Siddal-in, vdekjeprurëse.
Figurat femërore në pikturat e tij, si “Beata Beatrix”, janë të mbuluara me një hijeshi të trishtë, një përsiatje mbi humbjen, ringjalljen dhe ndjenjat që nuk gjejnë strehë në gjuhë. Ato janë mishërime të një bote të brendshme, ku shpirti është gjithmonë në prag shkatërrimi, por edhe i ndriçuar nga një ndjenjë profetike.
Rossetti si mit personal
Ai ishte një karakter që jetonte siç krijonte: i mistershëm, i ekzagjeruar, i dhënë pas pasioneve. Në shtëpinë e tij në Chelsea, mbante një koleksion të pazakontë kafshësh ekzotike – një wombat, një lama, madje dhe një raku – që shpesh shëtisnin në kopshtin e tij, duke çuditur fqinjët dhe duke ngjasuar më shumë me faunën e një ëndrre prerafaelite se me realitetin viktorian.
Ai nuk i donte ekspozitat. Preferonte ta shiste artin e tij privatisht, në rrethe të ngushta, si për të mbrojtur intimitetin e veprës nga brutaliteti i tregut. Në studio lexohej me zë të lartë Dantja, dëgjohej heshtja e ngjyrës, rrinte pezull aroma e absinthit dhe e trishtimit.
Një trashëgimi që ende flet
Në vitet e fundit të jetës, shëndeti i Rossetti-t u përkeqësua ndjeshëm nga përdorimi i drogës dhe izolimi. Vdiq në vitin 1882, por vepra e tij mbeti si një thirrje që nuk shuhet, një urë e zjarrtë mes artit vizual dhe poezisë, mes ndjesisë së bukur dhe dhimbjes së pashpjegueshme.
Për ata që duan të shëtisin më tej në universin e tij të tejndjeshëm, ja një pasqyrë e përmbledhur në një arkiv dijesh dhe shpirti:
🔗 Rossetti Archive – The Complete Works
✧ Pas pasqyrës…
-
Ai adhuronte kafshët dhe shpesh ndodhte që në studion e tij të përzienin britmat e një armadiloje me frymëmarrjen e një soneti.
-
Ishte një mik bujar, që ndihmonte financiarisht artistë të rinj dhe promovonte poetë që i besonte, duke ruajtur një shpirt vëllazëror përkundër natyrës së tij melankolike.
-
Dashuritë e tij ishin si poemat: të thella, të bukura, të shkatërruara.
© Albert Vataj
Përgatitur dhe strukturuar nga biseda me ChatGPT, në homazh të bukurisë që nuk ikën me kohën.
