Nga Albert Vataj
Në një kohë kur fjala “artist” përdoret shpesh për të shënjuar individin që shfaqet, që krijon për të pëlqyer dhe për të fituar, Andrej Tarkovskij vjen me një përkufizim që trondit dhe ndriçon njëkohësisht: Artisti nuk është i lirë. Dhe jo vetëm që nuk është i lirë, por është më pak i lirë se kushdo tjetër. Ai është një i zgjedhur, por jo në kuptimin që gëzon privilegj, por sepse mban mbi supe një barrë, një mision, një shërbesë.
Në thelb të këtij pohimi qëndron ideja se dhuntia nuk është një pronë, as një meritë, por një thirrje e përtejme që vjen si një hir dhe që kërkon një çmim: jetën në shërbim të saj. Artisti, për Tarkovskin, është një njeri i prangosur pas një zëri të brendshëm që e detyron të krijojë jo për të afirmuar egon, por për të ushqyer shpirtërisht të tjerët.
Krijimi nuk është një akt vetëpërmbushës, por një shërbesë, një përulje para asaj që i është dhënë, një përpjekje e vazhdueshme për të kthyer dhuntinë në shërbim të njeriut, të të vërtetës, të përjetësisë.
Tarkovskij shkund keqkuptimin romantik sipërfaqësor që e sheh artin si një shprehje të ndjenjave personale të artistit. Ai nuk e mohon dimensionin njerëzor të krijuesit, por pohon se pamja artistike autentike nuk duhet të jetë pasqyrim i dëshirave apo vuajtjeve personale, por udhë e ndriçuar drejt së vërtetës universale, drejt fatit të përbashkët të njerëzimit.
Kjo nuk është një kërkesë estetike, por një domosdoshmëri etike. Arti që shërben vetveten, që konsumon vetëm eksperiencën e brendshme personale si lëndë të parë, është i kufizuar dhe kalimtar. Arti i vërtetë, ai që meriton të quhet gjeni, lind kur në të ndjejmë një kontakt me shpirtin, një ndriçim të lartë, një gjurmë që nuk është thjesht e artistit, por e misterit që e ka kaluar përmes tij.
Paradoksi më i thellë që shtron Tarkovskij është ky: më i lidhuri është më i lirë, dhe më i lirë është ai që di të shërbejë. Gjeniu nuk është i lirë sepse është i zoti, por sepse është i robëruar pas detyrës për të komunikuar me të vërtetën, me të përtejmen. Sa më i madh artisti, aq më shumë ai ndjen peshën e borxhit që i ka dhuntisë që e ka bërë të tillë.
Ky borxh nuk shlyhet me famë, as me sukses, as me duartrokitje. Ai shlyhet me sakrificë, me vetëpërmbajtje, me përkushtim. Dhe është pikërisht kjo sakrificë, thotë Tarkovskij, ajo që mungon te njeriu modern – një njeri që nuk është më i gatshëm të flijojë asgjë, qoftë edhe për të arritur atë që ai vetë e quan kuptim.
Në këtë vizion të rrallë dhe të lartë, artisti përfytyrohet si një dëshmitar i misterit, një shenjtor i përulur që jeton për të dhënë, jo për të marrë. Ai nuk është autoritet, por shërbëtor i së padukshmes. Ai nuk është zëri i vetvetes, por zëdhënës i një rruge që nuk është vetëm e tij, por e të gjithëve: rruga e njerëzimit drejt dritës.
Të lexosh Tarkovskin është të kuptosh se arti nuk është një zanat, por një thirrje shpirtërore, dhe se artisti nuk është ai që zotëron talent, por ai që është gati të humbasë gjithçka për të shërbyer asaj dhuntie. Në një botë që shpesh kërkon afirmim pa sakrificë, zë i lartë pa dëgjim, krijim pa përulje, ky vizion është një kujtesë për të gjithë ata që e quajnë veten krijues:
Jeni aty jo për t’u parë, por për të parë për të tjerët;
jo për të shprehur veten, por për të shërbyer të vërtetën.
Andrej Tarkovskij (Андрей Арсеньевич Тарковский) ishte një nga regjisorët më të shquar dhe më shpirtërorë të historisë së kinemasë botërore. I lindur më 4 prill 1932 në Zavrazhje të Rusisë dhe i ndarë nga jeta më 29 dhjetor 1986 në Paris, ai mbetet një figurë thelbësore për artin filmik, filozofinë e artit dhe konceptin e “kohës së shenjtë” në kinematografi.
• Origjina dhe formimi: I biri i poetit Arsenij Tarkovskij, Andrej u rrit në një mjedis të ngarkuar me kulturë dhe poezi. Studioi regji filmi në VGIK (Instituti Shtetëror i Kinemasë në Moskë), nën udhëheqjen e Mikhail Romm.
• Veprat kryesore:
o Ivanovo detstvo (1962) – Fëmijëria e Ivanit
o Andrei Rublev (1966) – një reflektim epik mbi artin dhe shenjtërinë në Rusi
o Solaris (1972) – një përgjigje ruse ndaj “2001: A Space Odyssey”, por më shumë ekzistenciale dhe etike
o Zerkalo (1975) – Pasqyra, një rrëfim autobiografik i ndërthurur me kujtesën, poezinë dhe historinë
o Stalker (1979) – një meditim mbi dëshirën, besimin dhe udhëtimin e brendshëm
o Nostalgia (1983) – një film i realizuar në Itali, që trajton mallin ekzistencial
o Offret (1986) – Flijimi, i xhiruar në Suedi, një testament i fundit shpirtëror i regjisorit
Tarkovskij nuk e shihte filmin si argëtim, por si akt shpirtëror dhe profetik, një mënyrë për të “gdhendur kohën” – siç e përkufizonte vetë ai. Në librin e tij të famshëm “Skulpturë në kohë” (Sculpting in Time), ai shpjegon sesi filmi duhet të jetë një përjetim shpirtëror, jo thjesht rrëfim. Ai përçmonte formalizmin, manipulimin komercial dhe artificen, dhe kërkonte në art kontemplim, përulësi dhe sakrificë.
Ai është konsideruar si një mendimtar mistik, jo vetëm regjisor. Vepra e tij është e përshkuar nga motive si: besimi, mëkati, shpengimi, drita hyjnore, vetmia dhe kërkimi për të vërtetën.
Për shkak të presioneve ideologjike dhe censurës sovjetike, Tarkovskij zgjodhi të mos kthehej më në Bashkimin Sovjetik pas filmit Nostalgia. Ai jetoi në mërgim në Itali dhe më pas në Francë. Vdiq nga kanceri në mushkëri, duke lënë pas një testament kinematografik të pazëvendësueshëm dhe një ditar me titull Martirologio, ku rrëfen dhimbjet, dyshimet dhe lutjet e tij.
Tarkovskij është referencë qendrore për regjisorë si: Ingmar Bergman, Terrence Malick, Béla Tarr, Lars von Trier, Krzysztof Kieślowski.
Ai nuk është i përkryer për publikun masiv, por për atë që kërkon thellësi metafizike në art.
Arti, për Tarkovskin, nuk duhet të lindë nga dëshirat dhe nevojat e artistit si individ, por nga ajo forcë e padukshme që shkon përtej egos, përtej çastit. Një vepër arti është e vërtetë kur nuk të përball me artistin, por me shpirtin që i ka kaluar përmes tij. Nuk është zëri i artistit që duhet të dëgjojmë, por jehona e një rrugëtimi njerëzor drejt së vërtetës.
Artisti, sipas tij, është një shërbëtor i padukshëm, një njeri që nuk i përket më vetes sapo merr mbi vete dhuntinë që i është besuar.
Kjo dhunti nuk është privilegj, por një detyrim sakrifikues – një thirrje për të mos qenë më i lirë, për t’u bërë rob i një misioni të lartë që i shërben të vërtetës dhe njeriut.
(Andrej Tarkovskij, nga “Martirologio. Ditari” )
Artisti nuk është kurrë i lirë, nuk ka kategori tjetër njerëzish që të jetë më pak e lirë sesa artistët.
Ata janë të lidhur pas dhuntisë së tyre, pas paracaktimit të tyre, që është shërbimi ndaj këtij dhuntimi dhe, përmes tij, shërbimi ndaj njerëzve.
Nëse përjashtojmë nga aktivitetet njerëzore gjithçka që ka të bëjë me përfitimin, ajo që mbetet është vetëm arti.
Pamja e vërtetë artistike nuk duhet të pasqyrojë vetëm kërkimin e një artisti të varfër që përballet me problemet e tij njerëzore, me dëshirat dhe nevojat e tij.
Ajo duhet të pasqyrojë botën. Por jo botën e artistit, por rrugëtimin e njerëzimit drejt së vërtetës.
Nga ndjesia e thjeshtë e kontaktit me shpirtin, që këtu, diku, përmbi nesh, përpara nesh, jeton në veprën e artit në atë masë sa ta çmojmë si gjeniale.
Pikërisht këtu ndodhet vula origjinale e gjeniut.
Artisti i vërtetë, e aq më shumë gjeniu, paraqitet si një skllav i dhuntisë që shpërndan.
Ata janë të lidhur përmes kësaj dhuntie me njerëzit, për ushqimin e tyre shpirtëror dhe për shërbimin ndaj tyre, për të cilin janë zgjedhur.
Në krijim, personaliteti nuk vetë-afirmohet, por vihet në shërbim të një ideje tjetër, të përgjithshme dhe më të lartë.
Artisti është gjithmonë një shërbëtor që përpiqet, për të thënë kështu, të shlyejë borxhin për dhuratën që i është dhënë si hir.
Megjithatë, njeriu modern nuk është i gatshëm për asnjë lloj sakrifice, ndonëse vetëm sakrifica përbën një afirmim të mirëfilltë.
