Albert Vataj
Në një kohë kur perandoritë ishin në lulëzim dhe shkretëtirat zhurmonin me jehonën e dijes, në shekullin IX, një njeri i heshtur nga Horasani i lashtë do të ndizte një dritë që do të udhëhiqte njerëzimin për shekuj. Quhej Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī – një emër që sot mezi përmendet, por pa të cilin vetë gjuha me të cilën shkruajmë teknologjinë do të ishte tjetër.
Ai nuk ishte vetëm një matematikan, por një krijues urash, midis qytetërimeve, kohëve dhe përfytyrimeve. Në oborrin e Kalifatit Abasid në Bagdad, nën hijen e Shtëpisë së Urtësisë (Bayt al-Hikma), ku përkthimi i dijes greke, indiane dhe persiane ishte një mision kulturor, al-Khwārizmī nuk u mjaftua me ruajtjen e njohurive. Ai i sistemoi, i përpunoi dhe u dha atyre një logjikë të re, një jetë të re.
Në traktatin e tij mbi zgjidhjen e ekuacioneve, ai përdori fjalë të thjeshta, larg notacionit të sotëm matematikor, për të bërë të kuptueshme problemet e jetës së përditshme: trashëgimi, tregti, ndarje e tokave. Nga ky veprim i “riparimit” të një zgjidhjeje, ai përdori termin “al-jabr” – një fjalë që do të udhëtonte nëpër shekuj për të marrë trajtën moderne të algjebrës.
Por veprimi i tij më i thellë ishte përçimi i një mënyre të re të të menduarit: abstragimi i realitetit në rregulla të zbatueshme. Ky është hapi i parë drejt shkencës së vërtetë.
Në një tjetër vepër madhore, ai shpjegoi sistemin dhjetor indian, atë që përdorim sot për të numëruar, për të koduar, për të ndërtuar softuerë dhe rrjete të tëra. Pa këtë sistem, informatika nuk do të kishte strukturën që ka sot. Perëndimi, që deri atëherë përdorte numrat romakë të rëndë dhe jo-funksionalë për llogaritje, më në fund përqafoi një sistem që do të shërbente si bazament për Rilindjen shkencore.
Kur librat e tij përkthyen në latinisht në Spanjën islame, emri i tij, “al-Khwārizmī” – u latinizua në “Algorithmi”. Në këtë shtrembërim të rastësishëm, lindi një nga fjalët më themelore të epokës digjitale: algoritmi. Çdo herë që flasim për logjikën që udhëheq një motor kërkimi, për renditjen e përmbajtjeve në rrjete sociale apo për sistemet e inteligjencës artificiale, jemi pa vetëdije duke përmendur një hijeshi që nisi në duart e këtij dijetari.
Në heshtje, ai ndërtoi strukturën e së ardhmes.
E rëndësishme është të kuptojmë se ndikimi i al-Khwārizmī nuk është vetëm teknik apo gjuhësor. Ai është civilizues. Ai mishëron fuqinë e dijes si urë kulturore, si një akt universal që përbashkon Lindjen dhe Perëndimin. Në një kohë kur bota shpesh ndahet mbi baza të thella ndarjeje, figura e tij është një kujtesë se mendja njerëzore nuk ka kufij gjeografikë.
Sot, jetojmë në një botë ku algoritmet modelojnë mënyrën se si ne komunikojmë, punojmë, dashurojmë dhe kërkojmë kuptim. Por rrënja e tyre qëndron në një tokë të lashtë, të vaditur nga përulësia dhe përkushtimi ndaj dijes.
Al-Khwārizmī nuk kërkoi famë. Historia mezi e pëshpërit emrin e tij. Por ndikimi i tij është më i gjallë se kurrë. Ai është guri i themelit mbi të cilin qëndron qytetërimi digjital.
Në kohën e rrjetit dhe të shpejtësisë së dritës, është e rëndësishme të ndalemi dhe të kujtojmë ata që ndërtuan themelin, jo për vete, por për një të ardhme që nuk do ta shihnin kurrë, por që do t’i mbante ata, përjetësisht, në hijen e përjetësisë.
