Albert Vataj
Në kalendarin e kujtesës sonë, 7 maji nuk është më një ditë e zakonshme. Është dita kur u nda nga jeta Maks Velo, një nga figurat më të fuqishme dhe më përfaqësuese të kulturës shqiptare moderne. Emri i tij qëndron në ndërkthim të fortë midis artit dhe vuajtjes, ndershmërisë intelektuale dhe burgimit ideologjik, frymës moderne dhe Shqipërisë së mbyllur. Ai ishte një njeri që nuk pranoi të heshtë, as në ngjyrat e pikturës, as në gjuhën e arkitekturës, as në fjalën e shkruar.
Sot përkujtojmë Maks Velon ((31 gusht 1935 – 7 maj 2020)), arkitektin që i dha identitet urban modern qyteteve shqiptare dhe piktorin që përmes abstraksionit kërkonte lirinë e shprehjes në një kohë kur gjithçka duhej të përshtatej me dogmën. Ai ishte një njeri me vizion perëndimor, por që jetoi në errësirën e një diktature që nuk pranonte as mendimin ndryshe, as formën ndryshe, as njeriun e lirë.
Si arkitekt, Maks Velo solli funksionalitet dhe estetikë moderne në projektet e tij, ndërtesa banimi, sheshe publike, forma të reja që e sfidonin monotoninë arkitekturore të diktuar nga realizmi socialist. Por pikërisht kjo qasje e pavarur e bëri atë objekt të përndjekjes së regjimit.
Si piktor, ai ndërtoi një gjuhë të tijën – me ngjyra që nuk kërkonin miratimin e askujt, me forma që i përkisnin shpirtit të tij. Puna e tij, në letër dhe në telajo, ishte akt rezistence. U arrestua, u dënua, kaloi vite në burg, por nuk u përkul. Pas viteve të errëta, ai u kthye në një prej dëshmitarëve më të ndershëm të asaj kohe, duke shkruar libra që janë sot dokumente të domosdoshme për të kuptuar peshën e lirisë.
Në librat e tij – si “Jetë burgu”, “Rruga e ferrit”, “Ridënimi”, gjejmë jo vetëm historinë personale të një të përndjekuri politik, por edhe një analizë të thellë të një shoqërie të shkatërruar nga frika dhe mashtrimi ideologjik. Ai nuk kërkoi kurrë mëshirë, por të vërtetën. Dhe kjo e vërtetë është ajo që e bën veprën e tij të pavdekshme.
“Arti nuk bëhet me leje. Ai është gjendje. Është dhimbje, revoltë, ndjenjë. Unë kam qenë dhe do jem gjithmonë i lirë në shpirt, edhe kur më mbyllën me pranga.”, do të kumtonte Maks Velo.
Maks Velo ishte më shumë se një artist, ishte një vetëdije e gjallë, një shpirt që nuk mundi ta burgoste as pushteti, as frika, as harresa.
Velo shkroi shumë ese në lidhje me diktaturën e Enver Hoxhës , i cili shërbeu nga viti 1944 deri në vitin 1985. Ai gjithashtu botoi albume fotografike që paraqisnin veprat e tij dhe ilustroi vepra mbi artin popullor shqiptar dhe realizmin socialist .
Velo u bashkua me Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (ALWA) në vitin 1969. Deri në fillim të viteve 1970, ai projektoi dhe ndërtoi hotele, shkolla, shtëpi, kinema dhe parqe publike në Tiranë . Ai dha mësim në Universitetin e Arteve në Tiranë. Në vitin 1973, ai u kritikua për ndjenjat e tij në ALWA dhe u akuzua për modernizëm në kongresin kombëtar të arkitekturës shqiptare të vitit 1975.
Velo u dënua me 10 vjet burg në vitin 1978 për “agjitacion dhe propagandë” kundër regjimit të Hoxhës. Pothuajse të gjitha pikturat e tij u shkatërruan më pas dhe koleksionet e tij të artit u vodhën ose u dogjën.
Ai u lirua nga Burgu i Spaçit në vitin 1986 dhe u caktua të punonte në një fabrikë gurësh gërryes në Tiranë. Në vitin 1991, Gjykata e Lartë e Shqipërisë dëgjoi çështjen e tij dhe dosja e tij penale u fshi. Që atëherë, ai ka pasur gati dyzet ekspozita në emrin e tij në Shqipëri , Shtetet e Bashkuara, Francë dhe Poloni . Ai ka marrë pjesë në ekspozita në Greqi , Tunizi dhe Itali . Ai ka dhënë leksione në Kolegjin e Artit dhe Dizajnit të Minneapolis , në Universitetin e Arteve të Bukura në Poznań , në Universitetin Cornell dhe në Universitetin Sapienza të Romës .
Maks Velo vdiq më 7 maj 2020 në Tiranë në moshën 84 vjeç
Ai është një nga ata që nuk vdesin me trupin, sepse i përkasin një ideali më të madh: lirisë, ndershmërisë dhe kurajës për të qenë vetvetja. Sot, më shumë se një përkujtim, kjo promemorie është një thirrje për të mos lejuar që zërat si i tij të mbulohen nga harresa. Ai na e dha shembullin, tani radha është e jona që të mos e humbasim.
