Nga Albert Vataj
Në një kohë kur vallëzimi ishte i burgosur brenda skemave rigide të baletit klasik dhe trupat e kërcimtarëve udhëhiqeshin nga disiplinat e hekurt të akademive, lindi një grua që guxoi të sfidonte çdo konvencion estetik dhe moral: Isadora Duncan. E njohur si “Nëna e kërcimit modern”, ajo ishte më shumë se një artiste – ishte një revolucionare e trupit, një poete e lëvizjes dhe një shpirt liridashës që i fali vallëzimit një frymë të re. Nga rrënjët e saj modeste në San Francisko e deri në skenat më të mëdha të Evropës, Duncan krijoi një gjuhë të re përmes lëvizjes – të frymëzuar nga natyra, mitologjia greke dhe muzika klasike – duke e bërë trupin e femrës simbol të shprehjes së brendshme, jo thjesht të hijeshisë. Jeta e saj ishte një simfoni e lirisë dhe tragjedisë, e idealizmit dhe rebelimit, që vazhdon të frymëzojë artistë e valltarë edhe sot. Në këtë trajtesë, hedhim dritë mbi rrugëtimin artistik, filozofinë krijuese dhe jetën dramatike të kësaj figure që nuk vallëzoi për të kënaqur, por për të shpallur – një vizion, një ndjenjë, një të vërtetë.
Isadora Duncan (Angela Isadora Duncan), e lindur më 27 maj 1877 në San Francisko, mbetet një nga figurat më të fuqishme, më tronditëse dhe më ndriçuese të artit të vallëzimit. Quajtur me të drejtë “Nëna e kërcimit modern”, ajo hodhi tej kornizat e ngurta të baletit klasik dhe krijoi një formë të re shprehjeje që buronte nga shpirti, nga liria dhe nga natyra e brendshme e njeriut.
Fëmijëri e vështirë, por imagjinatë e fuqishme
Isadora ishte fëmija më e vogël e Joseph Charles Duncan, një bankier dhe njohës i arteve, dhe Mary Isadora Gray, një pianiste autodidakte që më vonë do të luante një rol kyç në edukimin artistik të fëmijëve të saj. Familja u përball me varfëri të skajshme pas një skandali financiar të babait dhe divorcit që pasoi. Nëna e tyre i rriti e vetme katër fëmijët në Oakland, duke dhënë mësime pianoje për të mbijetuar.
Isadora e braktisi shkollën në moshën dhjetëvjeçare, duke e përshkruar si një mjedis që mbyte krijimtarinë dhe ndjenjën e lirisë. Ajo u vetëedukua në bibliotekën publike, duke lexuar poezi, mitologji greke dhe filozofi, ndërsa shpirti i saj kërkonte të vallëzonte siç vallëzon era në gjethe, pa komandë, pa kornizë, pa koreografi.
Revolucioni i trupit: kundër baletit, për natyrën
Që në moshë të hershme, Duncan ndjeu një mospërputhje të thellë me traditën e baletit, të cilin e quajti një formë e “prekur hirit dhe ecjes mbi gishta”. Për të, vallëzimi nuk mund të jetë një rregull apo një teknikë, por duhej të lindte nga brendësia e njeriut – një mënyrë për ta shprehur shpirtin përmes trupit. U frymëzua nga skulpturat klasike greke, nga muzika e Beethoven-it, Gluck-ut dhe Wagner-it, dhe nga format organike të natyrës.
Ajo kërcente zbathur, me rrobe të lirshme dhe me lëvizje që ngjanin më shumë me një lutje të trupëzuar sesa me një performancë. Flokët e lëshuar, pa ngurtësinë e baletit dhe pa sensualitetin artificial të varietesë, u bënë simbol i një fryme të re në art: kërcimi si manifestim i shpirtit dhe natyrës njerëzore.
Një jetë në lëvizje: sukses, shkolla dhe tragjedi
Pas zhgënjimeve në skenat e Nju Jorkut, ajo u transferua në Londër më 1898, ku performoi në sallonet aristokratike dhe krijoi një studio për të zhvilluar më tej stilin e saj. Udhëtimet në Paris dhe vizitat në Luvër e frymëzuan thellësisht; në vitin 1900, Ekspozita Universelle e thelloi lidhjen e saj me artin dhe modernizmin.
Në vitin 1902, Loie Fuller – një tjetër pioniere e skenës moderne – e ftoi në një turne evropian, çka e katapultoi në një famë të menjëhershme. Duncan do të performonte në gjithë Evropën dhe më pas në Rusi, ku në vitin 1921 themeloi një shkollë vallëzimi në Moskë. Në Gjermani, në Grunewald, ajo kishte hapur më parë një tjetër shkollë për vajzat e reja që do të quheshin më pas Isadorables – trashëgimtaret e stilit të saj shpirtëror.
Edhe në Amerikë, Duncan u përpoq të rrënjoste filozofinë e saj të kërcimit, me mbështetjen e financierit Otto Kahn, duke përdorur për një kohë Teatrin Century në New York. Por një jetë e tillë e pavarur dhe e pasionuar nuk mund të shpëtonte nga përplasjet me normat e kohës.
Jeta personale e Isadorës ishte po aq dramatike sa edhe performancat e saj: ajo sfidoi institucionin e martesës, përqafoi dashurinë si përvojë e lirë, jetoi lidhje të pasionuara me figura si poeti rus Sergei Yesenin dhe shpesh u përball me skandale e përgojime publike. Dy fëmijët e saj humbën jetën tragjikisht në një aksident automobilistik në Paris më 1913, një ngjarje që e theu shpirtërisht dhe që e ndiqte si hije në çdo hap të jetës së saj.
Një fund tragjik për një shpirt që vallëzonte me qiellin
Vdekja e Isadora Duncan më 14 shtator 1927 ishte po aq e jashtëzakonshme sa edhe jeta e saj. Ndodhej në Nice, kur shalli i saj i gjatë, që kishte qenë gjithmonë pjesë e stilit të saj të lirë, u përfshi në rrotën e makinës sportive ku ndodhej, duke e mbytur në vend. Vdiq në mënyrë brutale, por edhe simbolike – si një shenjë e fundit e asaj përvoje ekstreme të lirisë që ajo mishëronte.
Hiri i saj u vendos pranë fëmijëve në columbariumin e varrezave Père Lachaise në Paris, si një prehje e përjetshme për një shpirt që nuk njohu kurrë pushim.
Trashëgimi e pavdekshme
Isadora Duncan nuk ishte thjesht një kërcimtare, por një profete e artit që parashikoi dhe ndihmoi në lindjen e modernitetit në vallëzim. Kritiku Jack Anderson e përshkroi atë si “gruaja që futi modernen në kërcimin modern”. Ajo frymëzoi breza të tërë artistësh, pedagogësh dhe feministësh, duke e kthyer trupin e njeriut në një instrument të lirë dhe të ndjeshëm për të shprehur idetë më të thella dhe ndjenjat më të rafinuara.
Autobiografia e saj postume, My Life (“Jeta ime”), mbetet një testament i një gruaje që jetoi në ekstazë, shpërtheu kufijtë dhe nuk pranoi asgjë më pak se të vërtetën e saj.
Në një leksion të mbajtur në Berlin më 1903, që më pas u botua si “The Dance of the Future”, ajo shkruante:
“Vallëzimi i së ardhmes do të jetë lëvizje e pastër e shpirtit… Ai do të lindë nga shpirti dhe do të flasë me gjuhën e shpirtit”.
Dhe ashtu bëri. Me çdo lëvizje, me çdo frymëmarrje të trupit të saj në skenë, Isadora Duncan e bëri shpirtin të dukshëm.
Përgatiti: Albert Vataj
