Fjalia ishte gdhendur në një krehër të lashtë fildishi të gjetur në sitin arkeologjik Tel Lachish në vitin 2016.
Nëse prisnit që skribët më të hershëm të njerëzimit, kur filluan të shkruanin për herë të parë me alfabet, të regjistronin një lloj urtësie brezash ose një mesazh të rëndësishëm që duhej të përcillej nëpër shekuj, do të gaboni.
Fjalia e plotë më e vjetër e deshifrueshme në një alfabet të gjetur ndonjëherë, e datës 1700 pes, është e gdhendur në një krehër të vogël fildishi të zbuluar në vitin 2016 në sitin arkeologjik Tel Lachish në Izraelin qendror. Shkronjat e zbehta lexonin: “Lëreni që ky krehër tu heqë morrat e flokëve dhe mjekrës.”
“Njerëzit disi qeshin kur u tregoni se çfarë thotë në të vërtetë mbishkrimi,” i tha New York Times një nga arkeologët në projekt, Michael Hasel, i Universitetit Southern Adventist në Tenesi .
Por mesazhi është gjithashtu jashtëzakonisht i lidhur – veçanërisht për prindërit e fëmijëve të vegjël.
Mbishkrimi në krehërin e lashtë të fildishtë, i datuar në vitin 1700 pes, që lexon “Lëreni që ky krehër tu heqë morrat e flokëve dhe mjekrës.” në alfabetin kananit, fjalia më e vjetër e njohur e shkruar me një alfabet.
“Asgjë e tillë nuk është gjetur më parë. Nuk është mbishkrimi mbretëror i një mbreti… kjo është diçka shumë njerëzore. Ju jeni lidhur menjëherë me këtë person që kishte këtë krehër,” tha për CNN Yosef Garfinkel, një profesor i arkeologjisë në Universitetin Hebraik të Jerusalemit .
Fjalët u shkruan nga kananitët e lashtë, një popull i Lindjes së Afërt që zhvilluan alfabetin më të hershëm, një paraardhës i shkronjave tona latine moderne. Kishte forma të mëparshme të shkrimit, me mesopotaminë kuneiform dhe hieroglifë egjiptianë që u shfaqën rreth vitit 3200 pes, por ato ishin sisteme të bazuara në pikturë me qindra shkronja.
Zhvillimi i alfabetit kananit, me numrin e tij relativisht të vogël të shkronjave që korrespondonin me tingujt bazë të folur ose fonemat, ishte një moment novator në historinë njerëzore. Për shkak se çdo shkronjë përputhej me një tingull, leximi dhe shkrimi u bënë më të lehtë për t’u zotëruar, duke thjeshtuar komunikimin me shkrim për masat në të njëjtën mënyrë si shtypi ose interneti shumë breza më vonë.
“Në ditët e sotme, çdo person në botë mund të lexojë dhe të shkruajë duke përdorur sistemin e alfabetit. Kjo është me të vërtetë një nga arritjet intelektuale më të rëndësishme të njerëzimit”, shtoi Garfinkel. “Kur jeni duke shkruar në anglisht, po përdorni vërtet kananit.”
Ky lloj i ri shkrimi u shfaq për herë të parë rreth vitit 1800 pes. shekuj përpara se fenikasit, të cilët shpesh vlerësohen me shpikjen e alfabetit, të fillonin të standardizonin format e shkronjave rreth vitit 1100 pes. Arkeologët kanë identifikuar shkronja kananite në artefakte më parë, por kjo është hera e parë që dikush ka gjetur një fjali e plotë në alfabet.
Mesazhi i lashtë në krehër mund të kishte kaluar lehtësisht pa u vënë re. Arkeologët fillimisht e ngatërruan artifaktin e vogël për një kockë sepse ishte e mbuluar me papastërti dhe shumë nga dhëmbët e saj ishin thyer. Dhe për gjysmë dekade, ai mbeti në ruajtje, i harruar derisa parazitologia dhe arkeologia Madeleine Mumcuoglu, e Universitetit Hebraik të Jerusalemit, e vuri nën mikroskop për herë të parë.
Duke ekzaminuar dhëmbët, ajo gjeti gjurmë të morrave të lashta të kokës, membranat e jashtme të forta të specieve në fazën e nimfës së saj. Por Mumcuoglu gjithashtu bëri një fotografi të shpejtë me iPhone të artefaktit në tërësi dhe papritmas kuptoi se kishte shkronja të gdhendura në dorezën e tij.
Ajo, Garfinkel dhe Hasel i dërguan krehrin Daniel Vainstub, një paleograf në Universitetin Ben-Gurion të Negevit në Izrael, për të provuar dhe deshifruar mesazhin e anashkaluar. Të katër janë ndër bashkautorët e një studimi të ri të botuar në Jerusalem, Journal of Archeology, rreth rëndësisë së krehrit dhe mbishkrimit të tij prej 17 shkronjash me shtatë fjalë.
Shkencëtarët nuk ishin në gjendje të përdornin datimin e radiokarbonit ose testin e ADN-së për të datuar krehërin, por ekspertët besojnë, bazuar në krahasimin me objekte të tjera me germa kananite, ai u bë rreth 1700 pes.
Krehja e dyanshme ka gjashtë dhëmbë të ndarë gjerësisht në njërën anë (tani të gjithë të thyer) dhe 14 më të ngushtë nga ana tjetër për të zbërthyer flokët dhe për të hequr morrat dhe vezët e vogla nga skalpi. Ka përmasa vetëm 1.4 inç me 1 inç.
E bërë nga fildishi i importuar, do të kishte qenë një luks i shtrenjtë në kohën e krijimit të tij. Por, siç e bën të qartë mbishkrimi, edhe pasuria e pamasë nuk mund t’i mbronte të lashtët nga dëmtuesit e padëshiruar.
“Ju keni një krehër dhe në krehër, keni një dëshirë për të hequr morrat në flokë dhe mjekër. Në ditët e sotme, ne i kemi të gjitha ato ilaçe dhe helme moderne”, tha Garfinkel për Guardian . “Në të kaluarën, ata nuk i kishin.”
Nga ArtNet
Përgatiti: Albert Vataj
(Një fotografi e bërë në laboratorin e konservimit të Universitetit Hebraik në Jerusalem më 8 nëntor 2022, tregon një krehër fildishi me një mbishkrim të rrallë që hedh dritë të re mbi përdorimin e gjuhës kananite rreth 3700 vjet më parë. Arkeologët zbuluan artefaktin në Izraelin jugor në vendin e Tel Lachish. Ekspertët sapo vunë re se 17 shkronja të gdhendura në krehër thonë “Rrëzoftë morrat e flokëve dhe mjekrës” në kananitisht, fjalia më e vjetër e njohur e plotë në një alfabet të shkruar. Foto nga Menahem Kahaha/AFP nëpërmjet Getty Images.)
