(konica.al)-Luan Rama është një nga personalitet më të njohura në Shqipëri dhe jashtë kufijve. I famshëm dhe i diskutuar për karrierën e tij diplomatike në Francë, po dhe një kontribues i jashtëzakonshëm në letërsinë dhe historinë shqipe. Skenaristi i njohur, diplomati më i lakuar i Perëndimit dhe shkrimtari i talentuar, së fundmi ka ardhur në Shqipëri për të përuruar dy libra historikë e publicistikë. Kemi zhvilluar me të një bisedë mbi librat e rinj, por dhe karrierën e tij aktuale në Paris.
Cilat janë të rejat që keni sjellë me botimin e dy librave në gjuhën shqipe?
E reja e librit me arvanitët udhëve të Greqisë është se ky libër nuk është shkruar si një libër historik, por është një përzierje e publicistikës me historinë, çka e bën më tërheqës për lexuesin. Eshtë e vërtetë se interesi për arvanitasit po zgjohet këto dyzet vjetët e fundit në Greqi, dhe dy dekadat e fundit në Shqipëri. Duke parë tonet nacionaliste në të dyja anët e kufirit rreth çështjes së arvaniatasve, por më shumë të Çamërisë, qëllimi im i parë ishte që arvanitasit ashtu dhe historia çame nuk duhet të na përçajnë vazhdimisht si popull, por duhet t’i kthejmë ato në ura pajtimi. Po flas konkretisht për arvanitasit: dihet historikisht kontributi i jashtëzakonshëm, madje më shumë se i vetë grekëve në Revolucionin grek për liri e pavarësi në vitet 1821-1830, kohë me bëma të mëdha, ku spikatën në mënyrë të veçantë portretet e Boçarit, Xhavellave, Kollokotronit, Karaiskaij, Andruçi e qindra heronj të tjerë të kësaj lufte heroike qe solli shkëputjen e Greqisë nga pushtimi osman.
Janë diskutuar shumë këto të vërteta historike dhe në Shqipëri…
Në diskursin shqiptar, vazhdojmë të themi se arvanitasit apo figurat e mëdha të Revolucionit ishin shqiptarë dhe se kontributi i tyre ishte vendimtar. Jo, unë doja që këtë ta thonë më shumë autorët e huaj, francezë kryesisht apo dhe të tjerë, gjermanë, anglezë, italianë, etj. Pra veç udhëtimeve të mia të shpeshta nëpër Greqi (vend ku antikiteti më pëlqen në mënyrë të veçantë pasi është bota e legjendave, miteve, luftërave, etj.), unë kam shfletuar shumë libra të tyre, ku shkruajnë mbresat e jetës së shqiptarëve atje, trimëritë e tyre, folklorin dhe gjuhën e tyre. Dhe këta autorë janë të shumtë si Bajron, Flober, Lamartine, Chateaubriand, Edlmod About Hughes, Holland, madje dhe Dora d’Istria në librin e saj «Udhëtim nga Rumelia në Greqi», apo dhe konsuj që kanë jetuar në Greqi, në Athinë apo Janinë si Fauvel apo Pouqueville si i dërguar i Napoleonit pranë Ali Pashës e Henri Belle, e të tjerë. Kronikat e hershme janë të jashtëzakonshme për praninë shqiptare që nga koha bizantine e më pas, veçanërisht kontributi i stratiotëve shqiptarë që vinin nga Pelopolezi (Moréa) në luftën antiosmane, apo në luftrat e Italisë. Stratiotët shqiptarë ishin legjendarë, aq sa kalorësia e lehtë e krijuar në Francë në shekullin e XV-XVI quhej «chevalerie albanoise» pra «kalorësia shqiptare».
Dëshmitë e konsullit francez Fauvel të panjohura deri tani, tregojnë se ishin arvanitasit që e nisën Revolucionin atje. Po kështu, me mjaft interes ishte dhe dëshmia e marrë nga libri i Konstantin Metaksa, i dërguari i qeverisë provizore greke gjatë revolucionit më 1823, i cili kur shkoi në Mdheisolongj tregon për Marko Boçarin se si i mblodhi trupat e tij, dhe u foli shqip dhe se Boçari ishte shqiptar, gjë të cilën historiografia greke e ka «okultuar», pra e ka mbajtur në errësirë, të fshehur, jashtë teksteve të shkollave, të historisë etj., duke deklaruar se si ai, ashtu dhe Bubulina, Konduriotët, Tombazët, Camidët e shumë e shumë të tjerë ishin grekë, ndërkohë që ata flisnin shqip dhe krenoheshin me prejardhjen e tyre shqiptare. Por ajo që synoj unë është që kjo histori, e rilevuar tashmë, t’i shërbejë afrimit, për të thënë se ne kemi një histori të përbashkët, kemi kontribute të përbashkëta. Nëse i themi këto nuk pretendojmë as ndryshime kufijsh e hartash, asgjë, veç afrim, bashkëpunim dhe ta shohim si të ardhme të përbashkët.
Ç’mendim keni për letërsinë që lëvrohet mbas viteve 90-të. A i ka arritur pritshmëritë?
Lidhur me letërsinë pas diktaturës, mund të them se është një letërsi e re, e çliruar nga censura, dhe me një gjeneratë të re shkrimtarësh, të cilët si brenda Shqipërisë dhe jashtë, nëpër Evropë, veçanërisht, po dëshmojnë për një letërsi moderne, duke u përpjekur të sjellin frymën e historisë dhe identitetit shqiptar. Por kjo letërsi do vite të zhvillohet më tej, për t’u bërë akoma më e pranishme në debatin letrar evropian.
Kohët e fundit ka një debat shumë të madh në lidhje me ndalimin e trasmetimit të filmave të diktaturës komuniste. Ç’mendim keni ju?
Përsa i përket përjetimit të debatit, dhe thirrjeve për ndalimin e transmetimit të filmave shqiptarë, të para viteve 90-të, madje për të përgatitur dhe një ligj, më kujtoi kohën e mekartizmit në Amerikë. Shumë prej majtistëve amerikanë u futën nëpër burgje, dhe u flakën në rrugë me urdhër të McCarthy-it. Historitë e mekartizmit janë trajtuar në shumë libra apo filma të vetë Hollivudit, gjersa më së fundi, nga ky tërbim i madh, senati amerikan e dënoi senatorin McCarthy. Jozef McCarthy kujtoi se po hynte në historinë amerikane si një ‘liberator’ dhe ‘triumfator’, ndërkohë që historia e dënoi dhe ‘mekartizmi’ mbeti një nga njollat e errëta të Amerikës moderne. Por sot, pas një mësimi kaq të madh të historisë, a mund të ndërmarrim një nismë absurde me ligje të tilla siç pretendohet. Pas dënimit të mekartizmit, Arthur Miller shkroi ‘Shtrigat e Salemit’ dhe mesazhi i atij libri dhe filmi dihet tashmë. A mund të themi në shtypin shqiptar se ‘duam të ndalojmë filmat gjenocidalë’? Ku janë këta filma ‘gjenocidalë’? A e njohim mirë kuptimin e kësaj fjale, për ta përdorur vend e pa vend? Në librin tim të botuar në Francë ‘Udha e gjatë në tunelin e Platonit’, i bëj një analizë të gjatë censurës, letërsisë së burgut dhe linçimit të inteligjencës shqiptare, duke filluar që nga viti 1945, por asnjëherë nuk kam përdorur fjalën gjenocid, edhe pse epoka e Enver Hoxhës ishte një nga epokat më të errëta të linçimit të inteligjencës shqiptare.
Ishte një nga goditjet më të mëdha, por homazhi për viktimat nuk ka rreshtur në këto dekada dhe do të vazhdojë edhe në të ardhmen. Një pjesë e filmave të Kinostudios dihet që është prekur fort nga ideologjia, ashtu siç janë prekur të gjitha artet e tjera, kush më shumë e kush më pak. Kjo nuk ka ndodhur vetëm në Shqipëri, por në të gjithë Lindjen evropiane. Komisarët e partisë, kërkesë e paracaktuar para gjithë artistëve nga Partia në pushtet, janë ngado. Por cili ligj i ndalon njerëzit, publikun, t’i shikojë ata, dhe njëkohësisht t’i gjykojë ata. Madje është mirë dhe t’i shohin, për të kuptuar se ku e kishte çuar ideologjia staliniane një vend të tillë, shoqërinë. Gjeneratat e sotme nuk janë “dele“, apo të mangët psiqikisht që të influencohen se na doli një komisar në një film dhe një tjetër tek filmi tjetër. Askush nuk i ka kërkuar llogari shkrimtarit të shquar George Orwell, autorit të romanit më të madh antitotalitar ‘Viti 84′, se përse në krijimet e para të tij ka shkruar libra me ideologjinë komuniste. Kjo ka ndodhur me Shostakoviç dhe shumë autorë të tjerë. Askush nuk e hedh poshtë Majakovskin, pse i këndoi Revolucionit Socialist të Tetorit dhe Leninit; askush nuk e dënon shfaqjen e veprave pikturale të Rodçenkos apo Diego Riverës, askush nuk i ndalon filmat e Ejzenshtain, Dziga Vertov, Poudovkin apo gjeneratës së viteve ’60-’70, kur në Lindjen evropiane ishte Partia që vendoste për gjithçka.
Njerëzit, publiku në veprat e tyre shohin kohën, gjendjen e shoqërisë, shpirtin njerëzor të një periudhe të caktuar historike. Çfarë do të ndodhte nëse e errësojmë totalisht një gjysmëshekulli krijimtari artistike dhe në të gjitha artet, pse ata jetuan në një kohë totalitare? Si do mund t’i kuptojnë gjeneratat e sotme e të ardhme, se çfarë ka ndodhur në Shqipëri në këtë epokë, përse, si ka ndodhur dhe cili ishte rezultati i tërë kësaj? Një veprimtari së fundi për filmin shqiptar në Qendrën Kulturore ‘Georges Pompidou’ në Paris, vuri përballë filmat e kohës së demokracisë dhe ato të kohës së diktaturës. Pikërisht këta të fundit ngacmuan interesin e publikut francez, pasi ata mësuan se ç’ishte shoqëria shqiptare gjatë diktaturës. Sigurisht, është mirë që bëhet një debat i tillë, por unë mendoj se Shqipëria s’ka nevojë për ligje ‘mekartiste’ në një kohë që bota dhe vetë shoqëria amerikane e ka dënuar tashmë atë. Këshilli i Evropës dhe institucionet evropiane të lirisë së shprehjes dhe të të drejtave të autorit, do ta shihnin këtë nismë si një cenim të rrezikshëm për një shoqëri që duhet të çlirohet nga makthet e së kaluarës. Mendoj se homazhi i vazhdueshëm për viktimat e kohës totalitare vlen me shumë se një ligj mekartist!
Aktualisht, çfarë po shkruani?
Aktualisht, u ktheva nga Tirana, ku prezantova dhe librin ‘Shqiptarët e Léon Gérome’ dhe ku dorëzova dy dorëshkrime për dy libra historikë si ‘Shqipëria dhe shqiptarët tek piktorët francezë të shekullit XIX’ dhe ‘Udhëtim në Janinë dhe Greqi’ të Louis Dupré, piktor i cili shkoi dhe në Janinë e pikturoi Ali Pashë Tepelenën. Eshtë ai që na ka lënë një seri akuarelesh të mrekullueshme me tipat suliotë, të cilët i takoi në Korfuz, si dhe në Janinë, e arvanitasit e Athinës. Kam përgatitur në frëngjisht vëllimin me poezi ‘Territoires de l’âme’ (Territoret e shpirtit) dhe po përgatis një ribotim për jetën dhe veprën e piktorit Abedin Dino, një shqiptar nga Çamëria dhe piktor i madh që ka jetuar pothuaj 50 vjet në Francë, duke punuar madje në një atelier me Picasso-n në jug të Francës. Ndërkohë kam një seri librash me shtëpinë botuese ‘Albas’ që është në vazhdën e katër botimeve të tjera një vit më parë, si dhe një ritregim të këngëve të ‘Epikës legjendare shqiptare’, si një libër arti të ilustruar. Por ndërkohë pas botimit të vëllimit me tregime ‘Vjeshta e Alberto Savianos’ po përgatis një vëllim të dytë me tregime si dhe po shkruaj një roman. Pra, krahas punës sime si lektor për gjeopolitikën, kohën më të madhe ia kushtoj shkrimeve si dhe filmit, me disa skenarë, duke përvijuar kështu rrugën e dikurshme si kineast i para viteve ’90.
Në krijimtarinë tuaj, cilin do cilësoni si librin më të mirë?
Libri im më i mirë…? Mendoj se janë disa tregime të botuara në librin ‘Vjeshta e Alberto Savianos’. Janë tregime që fare mirë mund t’i rishkruash si romane…
Diplomacia dhe letërsia, një dualitet i Luan Ramës… Afër apo larg?
Diplomacia dhe letersia aq sa duket që janë larg njëra-tjetrës, po aq dhe afrohen, pasi diplomacia është jo vetëm negociata, por dhe lëvizje, udhëtime nëpër botë, çka të jep mundësi njohje kulturash të popujve të tjerë, historish, etj. Kur kam përfaqësuar Shqipërinë në Organizatën Ndërkombëtare të Frankofonisë, kjo më ka dhënë rastin të shoh një pjesë të mirë të Afrikës frankofone, të shkoj në Madagaskar, Çad, Niger, Mali, Kajro, në Dakar të Senegalit, etj., etj., madje dhe në Gine Bisao. Shumë shkrimtarë të mëdhenj kanë qenë diplomatë. Lamartine ishte ministër i Jashtëm, Paul Morand ishte diplomat, Paul Claudel ambasador i Francës në Kinë, etj., po kështu romacieri i famshëm Romain Gary, etj. Pra duke iu kthyer pyetjes mund të them se parapëlqej sigurisht letërsinë, por të jesh edhe diplomat është diçka e mrekullueshme për ta parë më mirë dhe më thellë botën njerëzore, historinë të popullit tënd dhe të popujve të tjerë.
